Bank marketingi va menejmenti kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma Toshkent

13.3. Bank likvidliligini aniqlash ko‘rsatkichlari


Banklar likvidlilikni ta’minlash zaruratini tushunib olishlari va tegishli siyosat yurgizishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shu nuqtayi nazardan biz «bank likvidliligi» nima ekanligini anglab olishimiz lozim. Likvidlilik atamasi (lotincha liquidus — oquvchan suyuqlik) sotish, aktivlarni pul mablag‘lariga aylantirishning amalga oshirilishini, ya’ni bankning Markaziy bank yoki vakil banklar- dan naqd pul mablag‘larini oqilona narxda sotib olish, likvid aktivlarini sotish imkoniyati va hokazolarni anglatadi.

Ko‘pincha bank likvidliligi va bankning to‘lovga layoqatliligi atamalarida adashtirish hollari uchraydi. To‘lovga layoqatlilik likvidlilikka nisbatan kengroq tushuncha bo‘lib, bank zarur mud- datlarda kreditorlar-omonatchilar, banklar, davlat oldidagi maj- buriyatlarini to‘la summada bajara olish layoqatini bildiradi. Amalda aynan nolikvidlilik banklar to‘lovga layoqatsizligining asosiy sababi bo‘lib, ularni bankrotlikka va bank tizimining be- qarorligiga olib keladi.

Bundan kelib chiquvchi qonuniyat shuki, bankning barqaror faoliyat yuritishida likvidlilik — birinchi omil, to‘lovga layoqatlilik ikkinchi omil hisoblanadi. Boshqacha aytganda, likvidlilik bank fao­liyatining asosiy xususiyati bo‘lib, uning ishonchliligini ko‘rsatadi.

Tijorat bankining likvidliligi uning balans tuzilmasi bo‘yicha belgilanib, unda aktivlar passivga doir muddatli majburiyatlarni qoplash uchun o‘z qiymatini tushirmagan holda yo‘qotishlarsiz pul mablag‘lariga aylantirilishi lozim.

Bank likvidliligini tahlil qilish masalasi bank nazorati bo‘yicha Bazel bitimida, ayniqsa, chuqur ko‘rib chiqilgan. Ushbu bitimga muvofiq, likvidlilikni tahlil qilish bankning o‘z majburiyatlarini muddatida va zarar ko‘rmagan holda bajarish zaruratini yuzaga keltiradi. Majburiyat bajarilmagan taqdirda bank o‘z obro‘sini yo‘- qotadi va bu ham bankni bankrotlikka olib kelishi mumkin. Lik­vidlilikni ta’minlashning eng oddiy usuli bankning bir qism aktivlarini likvid shaklida, masalan, naqd pul, Markaziy bank va boshqa banklardagi vakillik hisob varag‘idagi qoldiqlar, davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) shaklida saqlash hisoblanadi.


211





Banklar likvidliligining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni hisobga olgan holda likvid aktivlarining zarur miqdorini belgilab olishlari lozim. Mazkur omillarga quyidagilar kiradi:

1. 
   omonatlarning ko‘payishi yoki kamayishiga ko‘ra mablag‘- larga ega bo‘lish yoki ularni yo‘qotish; bank jalb qilingan mab- lag‘lar bo‘yicha majburiyatlarni yaqinda bajarishi lozim, bu omonatlar va boshqa passivlarning muddatlari bilan bog‘liq hamda bankda qoladigan depozitlar miqdorini (asosiy depozitlar) hisob varaqdan olinadigan yoki darhol to‘lanadigan depozitlar va boshqa passivlar («uchuvchan mablag‘lar») bilan qiyoslagan holda tahlil qilishni ko‘zda tutadi;
   
2. 
   omonatlar summasining o‘sishi yoki qisqarishiga muvofiq majburiy zaxiralar me’yoriy miqdorining ko‘payishi yoki kama- yishi ham likvidlilikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi, chunki majburiy zaxiralar me’yorini bajarishga yo‘naltirilgan mablag‘lar likvid aktivlarning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi;
   
3. 
   ssudalar va investitsiyalar summasining oshishi yoki ka­mayishiga ko‘ra mablag‘lar oqib ko‘payishi yoki pasayishi; ushbu omilning ta’siri shundan iboratki, ssudalar va investitsiyalar miq­dorining har bir oshishi likvid aktivlar ulushini kamaytiradi, chunki investitsiyalar uzoq muddatga asoslangan.
   

Respublikamizda tijorat banklari likvidliligi va to‘lov qobiliyatini boshqarishning asosiy usuli ular tomonidan O‘zbekiston Respub­likasi Markaziy banki o‘rnatgan iqtisodiy me’yorlarga rioya etish hisoblanadi.

Tijorat banklarining barqarorlik darajasini ekzogen va endogen omillar orqali aniqlanadi. Banklarning keng ko‘lamda bankrotlikka uchrashi ekzogen omillarga to‘g‘ri keladi. Bu — mamlakat yoki hududdagi siyosiy holat, umumiqtisodiy holat, moliya bozoridagi ahvol, hamkor banklarning ishonchliligi, bank mijozlarining ishonchliligi. Agarda ekzogen omillarning ta’siri barqaror bo‘lsa, u holda bankning holati endogen omillarda aniqlanadi. Bular: bank strategiyasi, o‘z kapital mablag‘lari bilan ta’minlanganligi, kadrlar malakasining darajasi, menejment darajasi va uning ichki siyosati.

Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi alohida omillar ta’sir darajasining o‘zgarishi. Risk darajasi foiz-


212





larda shunday aniqlanadiki, bunda riskning umumiy summasi 100% ga teng bo‘lsin. Misol uchun, siyosiy nobarqarorlikning bank­rotlikka ta’siri 40%, ijtimoiy-iqtisodiy nobarqarorlik — 35%, moliya bozorining holati — 20%, endogen omillarning ta’siri —5%. Tad- qiqotning shu yo‘sinda qo‘yilishidan, biz bankrotlikni keltirib chiqa- ruvchi har bir omilning aniq ta’sir darajasini bilib olamiz. Siyosiy barqarorlikning hukm surishi — bank xizmat ko‘rsatish bozori­ning rivojlanishida muhim va samarali shart-sharoit hisoblanadi.

O‘z kapitalining juda past malaka bilan boshqarilishi tijorat banklarining bankrotligini keltirib chiqaruvchi eng keng tarqalgan sabablardan biri deb hisoblaymiz.

O‘z kapitalini shakllantirish manbalari: aksiya chiqarish, undi- rilmagan qarzlarni qoplash uchun zaxiralarni oshirish, bank foy- dasidan oqilona foydalanish va bankning balansdan tashqari faoliyati.

Bankning moliyaviy ahvolini tuzatish va uning iqtisodiy bar- qarorligini yaxshilash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz:

1. 
   Bank sarmoyadorlari imkoniyatlarini ko‘rib chiqish va yil oxiriga qadar bankning ustav kapitalini e’lon qilingan miqdorga yetkazishni ta’minlash.
   
2. 
   Muddati o‘tgan qarzlarni qaytarish uchun tegishli tadbir asosida choralar ko‘rish va qaytishi mavhum bo‘lgan kreditlar uchun zaxiralarni belgilangan me’yorga yetkazilishini ta’minlash.
   
3. 
   Bank aktivlari daromad keltirmaydigan qismini kamaytirish va, o‘z navbatida, daromadlilik imkoniyatini oshirish uchun aktiv mablag‘larni, asosan, tavakkalchilik darajasi kam bo‘lgan DQMO bozoriga yo‘naltirish.
   
4. 
   Bank bo‘limlarini tashkil etish va binolarini qurish bo‘yicha amalga oshirilgan kapital xarajatlarni bankning norentabel bo‘- limlarining bino va inshootlarini bankning asosiy faoliyatida mu­him bo‘lmagan vositalarni sotish orqali qoplash.
   
5. 
   Bank ssudalari bo‘yicha muddati o‘tgan foizlarni to‘liq qay- tarib olib, shu summani bankning muddatsiz depozitlardagi majbu- riyatlarga ishlatish uchun bankning vakillik varaqasida saqlab turish.
   
6. 
   Bank ma’muriyatiga, transportga, ish haqi va shu bilan bir- galikda unga tenglashtirilgan xarajatlarni bank daromadliligiga bog‘liq ravishda hisoblash.
   

213

7. 
   Bankning aktivlarini marketing tadqiqotlariga bog‘liq ravishda taqsimlashni yo‘lga qo‘yish.
   

Xulosa qilib shuni ko‘rsatishimiz mumkinki, banklarning bankrotlikka uchrashi quyidagi eng asosiy holatlarda ro‘y berishi mumkin: ssudalarning qaytmasligi va boshqa aktivlar qiymati- ning yo‘qotilishi, likvid mablag‘larning minimum darajadaligi va asosiy faoliyatdan ko‘riladigan zararlar, shuningdek, ushbu za- rarlarni omonatchilar va mijozlar mablag‘lari hisobidan qop- lash. Bundan tashqari, bank majburiyatlarining aktivlarga nisbatan ortib ketishi, qimmatli qog‘ozlar qiymatining tushib ketishi. Bunga misol, 1930—1933-yillardagi dunyo mamlakatlarida tijorat bank­larining yoppasiga bankrotlikka uchrashining asosiy sabablaridan biri bank obligatsiyalari bozor narxining keskin tushib ketishi va buning natijasida aholining o‘z omonatlarini qaytarib olishi bo‘lgan. Bunday vaziyat bank krizisi yoki sarosimalik deb ataladi.

Banklar likvidliligining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni hisobga olgan holda likvidli aktivlarga zarur miqdorini belgilab olishlari shart. Mazkur omillarga quyidagilar kiradi:

1. 
   omonatchilarning ko‘payishi yoki kamayishiga ko‘ra mab- lag‘larga ega bo‘lish yoki ularni yo‘qotish bank jalb qilingan mab- lag‘lar bo‘yicha majburiyatlarni yaqin muddatlarda bajarishi lo­zim, bu omonatlar va boshqa passivlarning muddatlari bilan bog‘liq hamda bankda qoladigan depozitlar miqdorini (asosiy deponent- lar) hisob varaqdan olinadigan yoki darhol to‘lanadigan depozitlar va boshqa passivlar bilan qiyoslangan holda tahlil qilish kerak;
   
2. 
   omonatlar summasining o‘sishi yoki qisqarishiga muvofiq majburiy zaxiralar me’yoriy miqdorining ko‘payishi yoki kama- yishi ham likvidlilikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi;
   
3. 
   ssudalar va investitsiyalar summasining oshishi yoki ka­mayishiga ko‘ra mablag‘lar oqib kelishining ko‘payishi yoki pa- sayishi. Ushbu omilning ta’siri shundan iboratki, investitsiyalar miqdorining oshishi likvidli aktivlar ulushini kamaytiradi, chunki investitsiyalar uzoq muddatga asoslangan.
   

Respublikamizda tijorat banklari likvidliligi va to‘lov qobiliyatini boshqarishning asosiy usuli ular tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘rnatgan iqtisodiy me’yorlarga rioya etish hisoblanadi.


214



13.4. Bankning likvidli zaxiralarini boshqarish strategiyasi


Likvidlilik bank portfelini, ya’ni aktivlar va passivlarni bosh- qarishga bog‘liq bo‘lib, u banklar faoliyatining barqarorligi va ishonchliligini ta’minlovchi likvidlilik, foydalilik va to‘lovga layo- qatlilikka erishishni ko‘zda tutadi. Portfelni boshqarish tavvakkal- chilik darajasini hisobga olgan holda doimiy ravishda muvozanat- lash zarurati bilan bog‘liq. Shu ma’noda aktivlarni tavakkalchilik darajasi bo‘yicha tasniflashning ahamiyati katta. O‘zbekistonda tijorat banklarining likvidliligini baholash uchun aktivlar, bank qo‘yilma- lari va ular qiymatining bir qismi yo‘qotilishi tavakkalchiligi darajasiga ko‘ra to‘rtta guruhga bo‘linadi. Yuqorida bayon qilin- ganlardan kelib chiqib va aktiv operatsiyalar tavakkalchiligi omi- lini hisobga olgan holda shuni qayd etish zarurki, I guruh aktivlari birlamchi zaxira bank aktivlariga kiradi. Birlamchi zaxiralarni boshqarish ularni bankning qarz majburiyatlarini o‘z muddatida ijro etish uchun yetarli bo‘lgan miqdorda saqlab turishdan iborat.

Keyingi guruh aktivlarining tavakkalchilik darajasi kichik va kam daromadli, biroq ularning likvidlilik darajasi yetarli darajada yuqori va ozgina kechikish bilan hamda o‘z qiymatini ozgina yo‘qotgan holda pul mablag‘lariga aylantirilishi mumkin. Ushbu guruh aktivlarining vazifasi majburiy zaxiralar darajasi pasayganda birlamchi zaxiralarni to‘ldirish manbayi bo‘lib xizmat qilishidir.

III guruhga yuqori daromadli, shuningdek, tavakkalchiligi katta va kam likvidli aktivlar kiradi. Oxirgi guruh kichik, biroq eng daromadli aktivlardir. Bank bo‘sh binolarni ijaraga berish yoki as- bob-uskunalarni sotishdan daromad olishi mumkin. Likvidlilikni sifatli baholash, bankning moliyaviy ahvolini tahlil va nazorat qilish uchun koeffitsiyentlar uslubidan foydalaniladi. U deyarli barcha davlatlarda qo‘llaniladi, biroq me’yoriy qiymatlari turlicha bo‘lishi mumkin. Bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi likvidli­likni tahlil qilishning quyidagi tamoyillarini taklif etadi. Ularga muvofiq likvidlilikning oltita koeffitsiyentlari mavjud. Dastlabki ikki koeffitsiyent Markaziy bank talablari bajarilishini nazorat qi­lish uchun, qolgan to‘rttasi likvidlilik bilan bog‘liq ahvolning yo‘nalishlarini tahlil etish uchun hisob-kitob qilinadi.


215

1. 
   Naqd pul zaxiralariga doir talablarga rioya qilish koeffi­tsiyenti. Bazel bitimi maxrajda likvidlilikning zarur darajasini, suratda esa bankning muayyan sanadagi naqd pul zaxiralarini ko‘rsatishni taklif etadi. Agar ushbu koeffitsiyent qiymati birga teng bo‘lsa, Markaziy bank talablari qat’iy bajarilayotgan bo‘ladi. Agar ko‘rsatkich birdan kam bo‘lsa, bankda likvidlilikning yetish- masligi yoki teskari vaziyat bo‘lishi mumkin.
   
2. 
   Likvid aktivlarga doir talablarga rioya qilish koeffitsiyenti.
   

Uning maxrajida likvidlilikning talab etiladigan darajasini qo‘-

yish, suratda esa likvid aktivlarning muayyan sanadagi amaliy miq­dorini ko‘rsatish zarur. Tushuntirish oldingi koeffitsiyentdagi kabi.

3. 
   Kreditlar-depozitlar. Mazkur koeffitsiyent likvidlilik bilan bog‘liq ishlarning ahvolini ko‘rsatadi va uning kichik qiymati lik- vidlilik yetarli darajada ekanligidan dalolat beradi.
   
4. 
   Aylanma mablag‘lar/aktivlar.
   
5. 
   Aylanma mablag‘lar/depozitlar.
   
6. 
   Aylanma mablag‘lar/depozitlar+qarz mablag‘lari.
   

4-koeffitsiyent bankning barcha aktivlaridagi likvid aktivlar

ulushini ko‘rsatadi. Keyingi koeffitsiyent likvid aktivlari bilan qop- langan depozitlar ulushini aniqlaydi. 6-koeffitsiyent aylanma mab- lag‘larning depozitlar va qarz mablag‘lariga nisbatini ko‘rsatadi. Mazkur uch koeffitsiyent muayyan sanadagi likvidlilikni aniq­laydi. Ularning qiymati qancha katta bo‘lsa, banklardagi likvidlilik darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Likvidlilik koeffitsiyentlari tahlil maqsadiga ko‘ra farqlanishi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda lik­vidlilikning quyidagi umumiy formulasi beriladi:

Likvidlilik koeffitsiyenti = Likvid aktivlar / Jalb etilgan mablag‘lar

Ushbu koeffitsiyentni muddatlar bo‘yicha bo‘lib chiqish mum­kin, masalan, qisqa muddatli likvidlilik koeffitsiyenti (QMK) va o‘rta muddatli koeffitsiyenti (O‘MK):

QMK = (Kassa+Nostro h/v bo‘yicha qoldiqlar + DQMO) /

(Joriy va jamg‘arma h/v + Qisqa muddatli depozitlar)

O‘MK = (Qoplash muddati 1 dan 5 yilgacha bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar va ssudalar) / (Qoplash muddati 1 dan 5 yilgacha bo‘lgan depozitlar va zayomlar)


216





Bankning qisqa muddatli majburiyatlarini qoplash uchun likvid mablag‘lar bilan ta’minlanganlik darajasini baholash maqsadida likvidlilikning quyidagi koeffitsiyentlaridan ham foydalaniladi:

K₁ = (Kassa + Vakillik hisob varaqlaridagi mablag‘lar + DQMO)

/ Qisqa muddatli depozitlar

К₂ = (Qisqa muddatli likvid aktivlar + O‘rta muddatli qimmatli qog‘ozlar) / Qisqa muddatli omonatlar

K₃ = (Qisqa muddatli likvid aktivlar + O‘rta muddatli qimmatli qog‘ozlar + Uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlar + Immobilizatsiya)

/ Qisqa muddatli jalb qilingan mablag‘lar

K formulasini tahlil qilgan holda qayd etish zarurki, ushbu ko‘rsatkichning maqbul qiymati 1—1,5 doirasida bo‘lishi lozim. Agar ushbu koeffitsiyent 1,5 dan yuqori bo‘lsa, demak bankda aktivlar nomuvofiq taqsimlanmoqda, bu esa bank moliyaviy fao­liyatining kam rentabelliligiga olib keladi. Agar koeffitsiyent 1 dan kichik bo‘lsa bankning likvidlilik darajasi kichik ekanligidan dalo­lat beradi. Bunday holatda DQMO va o‘rta muddatli qimmatli qog‘ozlarni sotib likvidlilik yetishmasligini qoplash mumkin.

O‘zbekistonda banklarning likvidlilik ko‘rsatkichlari. O‘zbekis- ton Respublikasi Markaziy bankining «Tijorat banklari faoliyatini tartibiga solish to‘g‘risida»gi 10-sonli Qoidasiga asosan likvidlilikni tahlil qilishning asosiy maqsadlari quyidagilar hisoblanadi:

• 
  likvidlilik koeffitsiyentlari tizimini to‘g‘ri hisoblashni tartibga solish;
  
• 
  bank likvidliligidagi ijobiy va salbiy yo‘nalishlarni aniqlash;
  
• 
  salbiy yo‘nalishlarni keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash;
  
• 
  bank likvidliligining ahvoli to‘g‘risida xulosa chiqarish;
  
• 
  bank likvidliligini tahlil qilish natijalari asosida bankka tav- siyalar tayyorlash.
  

Mazkur qoidaga muvofiq, lahzalik, joriy va qisqa muddatli likvidlilik ko‘rsatkichkichlari me’yoriy hisoblanadi. Likvidlilik bankning majburiyatlarga doir to‘lovlarni bajarish talablarini o‘z vaqtida va to‘liq bajarish layoqati hamda mijozlarining kreditga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga tayyorgarligi asosida baholanishi mumkin. Bank likvidliligi quyidagilar qoplanishini ta’minlashi lozim:


217

• 
  depozitlarning olinishi;
  
• 
  aktivlar va majburiyatlarni qoplash muddatlari o‘rtasidagi farqlar;
  
• 
  pul bozorlarining o‘zgarishlari;
  
• 
  rejalashtirilmagan xarajatlar.
  

Har bir aktiv va majburiyat uchun eng kichik muddat bel- gilanib, u shu muddat ichida qoplanishi lozim. Respublikamiz ti- jorat banklarining likvidliligi buxgalterlik balansi asosida koeffi- tsiyentlar uslubi yordamida hisoblanadi va nafaqat ularning fao- liyatini Markaziy bank nazorat qilishi uchun, balki tijorat bank­larining ichki auditi uchun ham xizmat qiladi. Bundan foyda- laniladigan koeffisiyenlarni ko‘rib chiqamiz.

1. 
   Joriy likvidlilik koeffitsiyenti yuqori likvid aktivlarning ta­lab qilib olinadigan va 30 kunlik muddatli majburiyatlar sum- masiga nisbatini tavsiflaydi hamda bank omonatchilarning mab- lag‘lari jalb etilayotgan muddatlar va ushbu mablag‘lar aktiv operatsiyalarda joylashtiriladigan muddatlar o‘rtasidagi qat’iy muvofiqlikka rioya qilishi lozimligini anglatadi.
   

Joriy likvidlilik koeffitsiyenti. Yuqori likvid aktivlar va bankning qoplash muddati 30 kunlik qo‘yilmalari: 30 kunlik muddatgacha bo‘lgan talab qilib olinadigan majburiyatlar.

O‘zbekistonda ushbu ko‘rsatkichning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan darajasi — 0,3. Joriy likvidlilik koeffitsiyenti quyidagi hol- larda yaxshilanishi mumkin:

1. 
   talab qilib olguncha majburiyatlarni bir oydan ortiq muddatli depozitlarga qayta rasmiylashtirish orqali kamaytirilganda;
   
2. 
   likvid aktivlar o‘sishining ilgarilab ketuvchi sur’atlari hisobidan;
   

4. 
   yuqori likvid davlat qimmatli qog‘ozlarini sotib olish orqali
   

va h.k.

2. 
   Lahzalik likvidlilik ko‘rsatkichi (Ll.k) bank yuqori likvid aktivlarining majburiyatlar summasiga nisbati sifatida hisoblanadi:
   

Ll.k. = Bankning pul shaklidagi aktivlari /Talab qilib olguncha majburiyatlar

Bu koeffitsiyent bankning omonatchilar oldidagi majburiyatlarini berilgan paytda bajarish layoqatini ko‘rsatadi. Ushbu ko‘rsatkichning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan eng kichik qiymati 0,25 miqdorda


218





xalqaro andozalarga mos ravishda takomillashtirish hamda ti­jorat banklarining moliyaviy holatiga real baho berishni 1997-yil 22-avgustda tasdiqlangan «Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish to‘g‘risida»gi 10-sonli Qoida bo‘yicha olib boradi. Bu qoidaga asosan respublika tijorat banklari faoliyatini baholashning quyi- dagi iqtisodiy me’yorlari tasdiqlandi va ular barcha banklar to­monidan bajarilishi shart deb belgilab berildi. Bular:

• 
  bank kapitalining yetarliligi;
  
• 
  bank kapitalining uning majburiyatlariga nisbati;
  
• 
  bankning likvidlilik ko‘rsatkichlari;
  
• 
  bir qarz oluvchiga to‘g‘ri keladigan maksimal risk hajmi;
  
• 
  yirik kreditlar bo‘yicha maksimal risk hajmi;
  
• 
  bir kreditorga (jamg‘armachiga) to‘g‘ri keladigan maksimal risk hajmi;
  
• 
  qimmatbaho qog‘ozlar bilan operatsiyalarda bankning o‘z mablag‘laridan foydalanish darajasi;
  
• 
  insayderlar bilan ish olib borish me’yorlari.
  

1. 
   Bank kapitalining yetarlik koeffitsiyenti (M₁) bank kapita­lining o‘z aktivlari bo‘yicha riskni hisobga olgan holda o‘rtacha tortilgan summasiga nisbati bilan aniqlanadi:
   

M =K/A,

bu yerda: M₁ — bank kapitali yetarlilik koeffitsiyenti; K — bank kapitali; A_r — risklarni hisobga olgan holda o‘rtacha tortilgan aktivlar miqdori.

Bank kapitali ikki asosiy qismdan iborat bo‘lib, bular «asosiy kapital» va «qo‘shimcha kapital» deb ataladi. Bankning asosiy kapi­tali uning umumiy kapitalining 50 foizidan kam bo‘lmasligi lozim.

Bank aktivlari o‘zining risklilik darajasiga qarab 4 asosiy gu­ruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga riskdan holi bo‘lgan aktivlar ki- radi. Ikkinchi guruh — bu minimal riskli aktivlar, uchinchi gu- ruhga yuqori riskli aktivlar va nihoyat to‘rtinchi guruhga mak­simal riskka ega bo‘lgan aktivlar kiradi. Bu koeffitsiyentning mi­nimal miqdori 0,08 ga teng bo‘lmog‘i kerak.

2. 
   Bank kapitalining uning majburiyatlariga nisbati:
   

M₂ = K/M,


220



bu yerda: M₂ — bank kapitalining dastlabki likvidliligi koeffitsiyenti; K — bank kapitali; M — bank majburiyatlari.

Bu normativ bankning boshlang‘ich likvidliligini ifodalaydi. U bank majburiyatlarining o‘z kapitali tomonidan ta’minlan- ganligini ifodalaydi. M₂ qanchalik yuqori bo‘lsa, likvidlilik (bosh- lang‘ich) shunchalik yuqori.

Bank faoliyatining iqtisodiy me’yorlaridan keyingisi bankning likvidliligi hisoblanadi. Bankning likvidliligi uning o‘z majburiyat­lari bo‘yicha to‘lovlarni o‘z vaqtida va to‘liq bajaradigan hamda mijozlarning kreditga bo‘lgan ehtiyojini o‘z vaqtida qondira ola- digan qobiliyatini bildiradi.

Bankning likvidliligi quyidagi talablarni qondiradigan darajada bo‘lishi zarur:

• 
  olinadigai depozitlarni;
  
• 
  aktivlar bilan majburiyatlarni to‘lashda mavjud bo‘lgan farqni;
  
• 
  pul oqimlaridagi tebranishlarni;
  
• 
  rejalashtirilmagan boshqa xarajatlarni.
  

3. 
   Banklar uchun quyidagi likvidlilik ko‘rsatkichlari o‘rnatiladi.
   

1. 
   Lahzalik likvidlilik koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent bank­ning yuqori likvid mablag‘larining (bular bankning xazinasidagi naqd pul mablag‘lari va vakillik hisob varag‘idagi mablag‘lar) joriy majburiyatlarga nisbati sifatida aniqlanadi va u bankning joriy to‘lovlarni tezkorlik bilan amalga oshira olish qobiliyatini ko‘r- satadi. Bankning joriy majburiyatlariga talab qilib olingunga qadar bo‘lgan depozitlar bo‘yicha majburiyatlar, yaqin orada to‘lanishi lozim bo‘lgan boshqa banklardan olingan kreditlar bo‘yicha majburiyatlar va boshqalar kiradi. Shunday qilib,
   

M₃ = LA /JM,

bu yerda: LA — bankning pul shaklidagi aktivlari; JM — bankning talab qilib olingunga qadar bo‘lgan varaqalar bo‘yicha majburiyatlari.

Bu me’yor bank aktivlarining likvid qismi bankning eng no- barqaror resurslarini qanchalik darajada sug‘urtalay olish imko­nini ko‘rsatadi. Shuning uchun lahzalik likvidlilikni banklar har kuni tekshirib borishlari va uning minimal miqdori 0,25 dan kam bo‘lmasligini ta’minlashlari lozim.


221

2. 
   Joriy likvidlilik koeffitsiyenti likvid shakldagi bank aktivla­rining talab qilib olingunga qadar bo‘lgan varaqalar bo‘yicha va muddati 30 kungacha bo‘lgan majburiyatlar sifatida aniqlanadi:
   

M₄ =LA (1)/OV(1),

bu yerda: LA(1) — likvid aktivlar va bankning to‘lash muddati 30 kungacha bo‘lgan qo‘yilmalari (muddati uzaytirilgan yoki o‘tgan ssuda bo‘yicha qarzlar hisobga kirmaydi); OV(1) — talab qilib olingunga qadar bo‘lgan mablag‘lar va to‘lash muddati 30 kungacha bo‘lgan majburiyatlar.

Bu me’yorning minimal miqdori 0,3 atrofida bo‘lishi lozim.

D. Qisqa muddatli likvidlilik koeffitsiyenti to‘lov muddati 30 kundan 1 yilgacha bo‘lgan bank aktivlarining bankning mud­dati 30 kundan 1 yilgacha bo‘lgan depozitlari va jalb qilingan mablag‘lari va kapitaliga nisbati sifatida aniqlanadi, ya’ni:

М₅ = A/D+K,

bu yerda: A — to‘lash muddati 30 kundan 1 yilgacha bo‘lgan bank aktivlari; D — muddati 30 kundan 1 yilgacha bo‘lgan jalb qilingan depozitlar va jalb qilingan resurslar; K — bank kapitali.

Bu ko‘rsatkichning hajmi 1 ga teng bo‘lishi zarur.

4. 
   Banklarning kreditlash jarayoni risk bilan bog‘liq. Shuning uchun ham banklarning likvidliligini ta’minlashda ular beradigan kreditlar bo‘yicha risk darajasini nazorat qilib borish katta aha­miyatga ega. Agar bank bir mijozga yirik hajmda kredit beradigan bo‘lsa, unga to‘g‘ri kelishi mumkin bo‘lgan risk darajasini tek- shirib turishi lozim. Keyingi me’yor (M₆) bir qarz oluvchiga to‘g‘ri keladigan maksimal risk hajmini aniqlab beradi:
   

M₆ =Yk/K,

bu yerda: Y_k — bir mijozga berilgan eng yirik kredit miqdori, ya’ni qo‘yilgan depozitlar bilan ta’minlanganligi chegaralangan holda shu mijozga bank tomonidan berilgan majburiyatlarning 75 foizi; K — bank kapitali.

Bu me’yor davlat kafolatlagan kreditlarga tegishli emas. Bu me’yorning miqdori 0,25 dan oshmasligi lozim.


222

5. 
   Keyingi me’yor barcha yirik kreditlar uchun maksimal risk miqdori bo‘lib, u jami yirik kreditlar miqdorining bank kapitaliga nisbati sifatida aniqlanadi:
   

M₇ = JYK/K,

bu yerda: JYK — jami yirik kreditlar; K — bank kapitali.

Jami berilgan yirik kreditlar miqdori bank kapitalining 3 ba- robaridan ko‘p bo‘lmasligi lozim.

6. 
   Bir kreditor (jamg‘armachi)ga to‘g‘ri keluvchi maksimal risk miqdori keyingi iqtisodiy me’yor bo‘lib, u olingan kredit, depozit, jamg‘armalar maksimal miqdorining bank kapitaliga nisbati sifatida aniqlanadi:
   

М_я = M /K,

8 m' >

bu yerda: M_m — bankning jamg‘armalar, olingan kreditlar, depozit varaqlar bo‘yicha bir mijozga to‘g‘ri keluvchi jami majburiyatlari; K — bank kapitali; M_g ning miqdori 1,0 atrofida bo‘lishi lozim.

MDH davlatlarida ularning Markaziy banklari tomonidan turli xil iqtisodiy me’yorlar belgilab berilgan va shu me’yorlar ularning banklari faoliyatida qo‘llanilib kelinmoqda. Masalan, Rossiya Federatsiyasi quyidagi me’yorlarni tijorat banklari uchun belgilab bergan. Bulardan birinchisi bank kapitalining uning majburiyat- lariga nisbati sifatida aniqlanadi:

N = K/O,

bu yerda: K — kapital; O — majburiyatlar.

Bu normativ bankning boshlang‘ich likvidliligini ifodalaydi. U bank majburiyatlarini o‘z kapitali tomonidan qanchalik dara­jada ta’minlanganligini ko‘rsatadi. N₁ qanchalik yuqori bo‘lsa, bankning boshlang‘ich likvidliligi ham shuncha yuqori bo‘ladi.

Kredit bo‘yicha qarzlarning (K_r) hisob-kitob, joriy va depozit varaqlari va qo‘yilmalarga nisbati:

N₂ = K /S.

Rossiya banklarida N₂ me’yorining miqdorini 0,7—1,5 orali- g‘ida ushlab turish maqsadga muvofiq keladi, deb hisoblanadi.


223



Kredit bo‘yicha ehtiyojlarni qondirishga qancha ko‘p mab- lag‘lar sarf etilsa, N₂ ning qiymati shunchalik yuqori bo‘ladi. N₂ me’yorining oshishi bank likvidliligining tushishidan dalolat beradi. Buni tijorat banklari o‘z kredit va investitsiya siyosatini olib borishida hisobga olishlari kerak.

Tayanch iboralar

Likvidlilik, bank likvidliligi, joriy likvid aktivlar, uzoq muddatli likvid aktivlar, sof aktiv, insayderlar, bank kapitali, bank passivlari, bank aktivlari.

Nazorat savollari

1. 
   Bank likvidliligi nima?
   
2. 
   Tijorat banklarining sof aktivi deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Joriy likvidlilik koeffitsiyenti qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Tijorat banklarinig likvid aktivlariga nimalar kiradi?
   

Tavsiya etilgan adabiyotlar

1. 
   O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi Qo- nuni. 1995-yil 21-dekabr.
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘ri- sida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
   
3. 
   Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. — T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2010.
   
4. 
   Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. O‘quv qo‘llanma. — T.: «ILM ZIYO», 2009.
   
5. 
   Abdullayeva Sh.Z., Amanov A. Tijorat banklari kapitalini bosh­qarish. — T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
   
6. 
   Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Tijorat banklari moliyaviy resurslarini boshqarish. — T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
   
7. 
   Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. — T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
   
8. 
   Банковское дело. Учебник / под ред. Белоглазовой Г.Н., Кро- ливецкой Л.П. 5-е изд., перераб. и доп. — M.: «Финансм и ста- тистика», 2006.
   
9. 
   Панова Л. Ликвидность и платежеспособность коммерческих банков. — M.: «Финансм и статистика». 2002.
   

224

14. 
    bob. BANK RISKLARI VA ULARNI BOSHQARISH
    

1. 
   Bank risklari va ularning turlari
   

Hozirgi paytda O‘zbekistonda milliy iqtisodiyotni erkinlash- tirish jarayoni tijorat banklarining barqaror faoliyat yurituvchi tizimini yaratishni ko‘zda tutadi. Chunki tijorat banklari bozor infratuzilmasining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Ularning barqarorligi davlat ahamiyatiga egadir.

Markazlashgan iqtisodiyot sharoitida barcha xo‘jalik subyekt- lari qat’iy yo‘riqnomalar, buyruqlar, me’yoriy hujjatlar bo‘yicha faoliyat olib borganligi uchun risk va uning darajasini o‘ylashga to‘g‘ri kelmasdi. Oldindan qancha foyda olish yoki zarar ko‘rish mumkinligi aniq bo‘lar edi. Ko‘rilgan zarar, odatda, korxonaning yuqori tashkiloti yoki vazirlik tomonidan, ba’zi hollarda turli xil yo‘qotishlar bilan birga budjet mablag‘lari hisobidan qoplanardi.

Zamonaviy bank tizimini risksiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bankning risksiz operatsiyasi yo‘q, uning barcha operatsiyalari risk bilan bog‘liq bo‘lib, ularning darajasi operatsiya turiga qarab har xil bo‘lishi mumkin (14.1-chizma). Binobarin, bank ama­liyotida riskni umuman yo‘q qilish mumkin emasligi bois, uni oldindan ko‘ra bilish, uni kamaytirish choralarini ko‘rish lozim.

Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek, tijorat banklari faoliyatida ko‘riladigan natija, bu birinchi navbatda, foyda olishdir. U risk bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu tufayli tijorat banklari oldida turgan birinchi masala — bu risk va foydalilik o‘rtasidagi optimal darajaga erishishdir.

O‘zbekistonda bozor munosabatlari tamoyillarining amal qi­lishi tijorat banklaridan o‘z faoliyatlari bilan bog‘liq risklarni boshqa xo‘jalik subyektlariga nisbatan ko‘proq o‘rganishlarini talab


225








Vujudga kelish sohasi bo'yicha