Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

Alimov 
R. va 
boshq.
M arketingni boshqarish. D arslik. — Т.: «Adolat», 
2000
.
5. 
Д а н ч ен ю к Л. А.
М ар к е т и н го в о е ц е н о о б р а зо в а н и е и а н а л и з цен. 
Учеб. п осо б и е. — М.: М Г У Э С И , 2004.
45

---

V b o b . TALAB VA TAKLIF NAZARIYASI
5 .1 . Talab va taklif tushunchasi,
umumiy taklif qonuni
Iqtisodiy islo h o tla r davrida b a h o la r talab va ta k lif q o n u -
niga k o ‘ra b o z o rla rd a a m a l qiladi. T a la b d e g a n t u s h u n c h a
yerda hayot vujudga kelgan paytdan boshlab ja m iy a td a paydo 
b o ‘lgan. Dastlabki davrlarda talab oddiy b o ‘lgan va insonning 
y e m ish i, so v u q d a n saq lan ish i va b o s h q a la r u c h u n ta b ia td a
nim aki b o l s a , sh u n a rs a la rn in g o ‘zi bila n g in a q o n d irilg a n . 
In so n iy a t va yerdagi ja m ik i tirik m a v ju d o tla rn in g ta la b - 
ehtiyo jlarin i q o n d irish u c h u n z a r u r n a rsala rn in g b a rc h asin i 
t a b i a t n i n g o ‘zi y e tk a z ib tu r g a n . T a b i a t n i n g o ‘zi g o ‘yo 
boyliklar yaratuvchi b o i i b m aydonga chiqq an va tu rli-tu m a n
tirik m a v ju d o tla rn in g h a y o ti sa q la n ib , nasllari k o ‘payib 
borishini t a ’m in la s h g a kerakli n a rs a la rn in g h a m m a s in i o ‘zi 
yaratib turgan.
M in g la b yillar o T ishi b ilan ta b ia t ya ra tg an va is te ’m ol 
u c h u n yaroqli b o i g a n n a rs a la rn in g h a m m a s i aslida c h e k - 
lang an ekanligini inson sezdi va tu sh u n a boshladi. T alabning 
yaxshi qondirilmasligi, k o ‘p in c h a esa och qolish h a m insonni 
is te 'm o l q ilin a d ig a n b oy lik la r xilini k o ‘paytirish va ularn i 
ishlab c h iq arish y o i l a r i n i o bylab, izlab to p ish g a , shu y o i d a
m e h n a t qilishga m ajbur qildi. Ayrim qobiliyatli va serharakat 
o d a m l a r d a i s t e ’m o l q i l i n a d i g a n b a ’zi b o y l i k l a r n i n g
ortiqchasi t o ‘p la n a bo rd i, dastlab bu boyliklar b ir o d a m n in g
ikkinchi bir o d a m g a tavsiya e ta d ig a n taklifi sifatida, a lm a - 
s h in a d ig a n yoki te n g q iy m a t (p u l) e v aziga b e rila d ig a n
to v a rla r sifatida m a y d o n g a c h iqdi.
4 6

---

D e m a k , ta la b t u s h u n c h a s i , keyin esa ta k lif, is te ’mol 
va ishlab ch iq arish d e g an tu s h u n c h a la r p a y d o b o ‘ldi. T alab
va ta k l i f y e rd a h a y o t ni sa q la b q o lish u c h u n h a r a k a t qilish 
in s o n n in g shu h a y o tn i qoM lab-quvvatlab turishga yetadigan 
tu rli-tu m a n m o d d iy va m a ’naviy boyliklarga b o i g a n ehtiyo- 
jini qondirish zaruriyatidan kelib c h iq q an . Ja m iy a td a bare ha 
tu rd a g i r e s u rs la rn in g c h e k la n g a n lig i, e h tiy o jla r n in g sifat 
va m i q d o r j i h a t d a n o rtib b o ris h i in s o n n in g o d d iy ishlab 
c h iq a r is h n i , k e y in c h a lik esa k e n g a y tirilg a n ish lab c h i q a ­
rish ni a y lan tirish g a ra g ‘bat ini k u c h a y tira d i. Bular, m e h n a t 
ta q s i m o ti, u n i ix tis o s la s h tirish n i c h u q u r la s h ti r is h a so sid a
ishlab c h iq a rish usullari va q u ro lla rin i rivojlantirish h a m d a
t a k o m illa s h tir is h g a olib kelgan. Ish la b c h iq a r ila d ig a n va 
i s t e ’m o l q ilin a d ig a n t o v a r l a r h a m d a x i z m a t l a r d o ira s i 
keng ayib, b ir- b irin in g o ‘rnini b o s a d ig a n , a n iq eh tiy o jla rn i 
q o n d i r a d i g a n , lek in is h la b c h i q a r i s h u c h u n k e la d ig a n
s a r f-x a ra ja tla r i j i h a t d a n ( q iy m a ti va b a h o si b o ‘y ic h a ) b ir- 
b ir id a n farq q ila d ig a n to v a r va x iz m a tla r tu ri ken g ay ib
b o rd i, to v a r ishlab c h iq a r u v c h ila r o ‘rtasida ra q o b a t yuzaga 
k e ld i.
Talab va taklif, ishlab chiqarish va iste’mol degan tu s h u n ­
c h a la r iqtisod iy m u n o s a b a tla rn i b ild irad i, b u n d a b a rc h a
tu rd a g i to v a rla r va x iz m a tlar, b a rc h a tu rd a g i iqtisodiy va 
moliyaviy resurslarning baholari to v a r ishlab c h iq a ru v c h ila r 
0
‘rtasidagi raqobat asosida belgilanadi. M an a shu m e x a n iz m
b o z o r tartibi, y a ’ni b o z o r in stituti d e b ataladi. B ozo r q o n u -
niyatlariga muvofiq ish olib bo radigan, iqtisodiy yechim larni 
m a rk a z n i c h e tla b tu rib qabu l q iladigan iq tiso d iy o tn i esa 
b o z o r iqtisodiyoti d e b atalishi ru s u m b o i g a n .
B o z o r la r d a b a h o la r y u q o ri b o l g a n d a , is te ’m o lc h ila r
uni past baholi tovarga nisbatan kam xarid qiladilar. Bunday 
b o g l i q l i k ta la b q o n u n i d e y ila d i. B a h o l a r n i n g o s h is h i
47

---

tovarlarning m a ’lum m iq d o rd a sotilm ay qolishiga olib keladi 
va n a tija d a ra q o b a tc h i s o tu v c h ila r b a h o la r n i pasaytirishga 
m ajb ur b o ‘ladilar. Talab q o n u n ig a k o T a b a h o lar pasayganda 
iste’m o lc h ila r m a h s u lo tn i k o ‘p m iq d o r d a so tib o ladilar. 
B ozo r b a h o si, talab bahosi va ta k lif ba h o si turli ta la b va 
ta k lif darajasidagi ra q o b a tli n is b a tn in g n a tija s id ir1.
T a la b va ta k lifn in g o bz a ro t a ’siri u yoki bu to v a rn in g
b o z o r baho sin i belgilab beradi h a m d a ja h o n d a g i rivojlangan 
m a m la k a tla r iqtisod iy otid agi b o z o r m u n o s a b a tla ri tizim i 
s tru k tu ra s in i o ‘rga n ish g a h a m im k o n b e rad i. S hu sab a b d a n
b o z o r iqtisodiyoti m e x a n iz m i o T g a n ila r e k a n , avvalo talab 
va ta k l i f t u s h u n c h a l a r i n i n g o ‘z a r o t a ’siri n a z a riy a s i va 
a m aliy o ti bilan ta n is h ib ch iq ish zaru r.
T a la b d e g a n d a , o d a td a to v a r yoki x i z m a t l a m i sotib
ola d ig a n h a q iq iy va p o te n sial x a rid o rla rn in g x a tti- h a r a -
katlarini ifoda etuvchi u m u m iy a ta m a tushuniladi. T alabning 
hajm i degan ibora x a rid o rla rn in g m u a y y an vaqt m o b a y n id a
sotib o lish n i istay digan to v a rla r m iq d o r in i b ild irad i. U 
m a z k u r to v a r n in g b a h o s i va b o s h q a to v a r la r ( i s t e ’m o l 
x o s sa la rig a k o ‘ra b ir - b ir in i to N d ira d ig a n yoki m u q o b il 
to v a rla r) b a h o s in i, s h u n in g d e k x a rid o rn in g d a r o m a d la r i 
h a m d a tovarga qo^yiladigan o ‘ziga xos ta la b larn i o ‘z ichiga 
oladigan boshqa omillarga b o g ‘liq b o ‘ladi. U yoki bu tovarga 
b o ‘lgan talab, aslida, shu to v a r b o z o rg a q o ‘yilgan b o ‘lsa, 
kerakli m iq d o rd a g i to v a rn i sotib olish u c h u n x a rid o rn in g
c h in a k a m istagidan ta sh q a ri, z a r u r m oliyaviy im kon iy atlari 
h a m b o r, de g an m a ’n on i bildiradi.
Bunda tovarga b o i g a n talabning hajmi bilan a m ald a taklif 
etilgan to v a r h a jm in i b ir- b irid a n farq qilish kerak. A gar
1 
Усманов С. И. и др.
Ценообразование. Учеб. пособие. Наманган, 2000. 
153-Ь.
48

---

q a n d a y b o N m a s i n b i r o r d a v la t m u a s s a s a s i b i r m a r t a
ish latilad ig an o kt o ‘c h irg ic h n in g d o n a s in i 10 m in g s o ‘m 
d e b narx belgilagan b o ‘Isa, u vaqtda talab hajm i h a r q a n d ay
d a v rd a h a m y u q o ri b o ‘lib tu ra v e ra r edi. L ekin o ‘t o ‘c h ir- 
gic h la rn i shu b a h o d a ta k lif e ta d ig a n s o tu v c h ila r topilishi 
a m r i - m a h o l b o ‘lg a n id a n , is te ’m o lc h ila r t o m o n id a n sotib 
o lin g a n o ‘t o ‘c h irg ic h la r soni a m a ld a a n c h a k a m b o ‘lib 
c h iq a d i. D e m a k , ta k lif hajm i faqat x a rid o rla rn in g x atti- 
h a ra k a tla rig a b o g ‘liq. V a h o la n k i, a m a ld a x arid q iling an 
to v a rla r hajm i s o tu v c h ila r sh u to v a r b a h o si p asay g an id a 
ortadi va aksincha, ikki sababga ko ‘ra kamayadi. Birinchidan, 
b a h o q a n c h a past b o ‘lsa, s h u n c h a k o ‘p so n d a g i x a rid o rla r 
sh u to v a rn i so tib olishg a in tilib , o ‘z a r o ra q o b a t qiladi. 
Ik k in c h id a n , b a h o q a n c h a past b o ‘lsa, x a rid o rd a bu tovarni 
istalgan p a y td a sotib olish im koniyati s h u n c h a k o ‘p b o ‘ladi.