B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

 
11.4.2. Aholi bandligining indikatorlari 
 
Bandlik  turmush  darajasi  va  sifatini  tavsiflovchi  muhim 
makroiqtisodiy  ko’rsatkichlar  jumlasiga  kiradi.  Bandlik  deganda  katta 
yoshdagi  (16  yoshdan  katta)  mehnatga  layoqatli,  ish  bilan  band  bo’lgan 
aholining soni tushuniladi. 
Aholi  bandligi  muammosi  –  bu  insonlarni  mehnat  faoliyatiga  jalb 
etish  muammosi  va  ularning  mehnatga  bo’lgan  ehtiyojlarini  ish  o’rinlari 
bilan qanoatlantirish darajasi. Lekin barcha mehnatga layoqatli aholi ham 
ish  bilan  ta’minlanmagan,  ishsizlar  ham  mavjud.  Aholi  bandligi 
to’g’risidagi  qonun  hujjatlariga  muvofiq  o’zlariga  bog’liq  bo’lmagan 

---

 
158 
sabablarga  ko’ra  ish  o’rni  va  ish  haqi  (mehnt  daromadi)  bilan 
ta’minlanmagan,  davlat  bandlik  xizmatlarida  ish  qidiruvchi  sifatida 
ro’yxatga  olingan,  mehnat  qilishga  qodir  va  tayyor  bo’lgan  va  ularga 
mazkur xizmat munosib ishni taklif qilmagan fuqarolar tan olinadi. Ya’ni 
pensiya  yoshiga  etmagan,  o’zlariga  bog’liq  bo’lmagan  sabablarga  ko’ra 
ish  haqidan  mahrum  bo’lgan  va  mehnatga  layoqatli  aholining  faqat 
bandlik  xizmati  ularni  ish  bilan  ta’minlamagan  qismi  ishsizlar 
hisoblanadi. 
Ishsizlik ish bilan ta’minlanmagan va uni qidiruvchi katta yoshdagi 
mehnatga  layoqatli  aholining  soni  sifatida  tavsiflanadi.  Bandlar  va 
ishsizlarning  umumiy  soni  ishchi  kuchini  tashkil  qiladi.  Ishchi  kuchi 
mehnat  qilishga  qodir  bo’lgan  va  mehnat  qilayotgan,  uy  xo’jaligi  bilan 
shug’ullanuvchi, mustaqil ishni malga oshiruvchi, ish qidiruvchi barchani 
o’z  ichiga  oladi.  Bunga  yoshi  bo’yicha  ishlab  chiqarishga  (yoki  mehnat 
faoliyatiga)  kirishmagan  (bolalar)  yoki  yoshi  bo’yicha  undan  chiqqan 
(pensionerlar) shaxslar, shuningdek ta’lim olayotgan yoshlar (o’quvchilar, 
talabalar),  nogironlar  va  harbiy  xizmatchilar,  bir  so’z  bilan  aytganda, 
ishlay  olmaydigan  va  ishlashi  shart  bo’lmagan,  shuningdek  ish 
qidirmagan shaxslar kirmaydi. 
Bundan  shunday  xulosa  kelib  chiqadiki,  barcha  mehnatga  layoqatli 
aholining  bandligini  ta’minlashning  iloji  yo’q.  Chunki  ayrimlar  ishchi 
kuchiga  qo’shiladi,  boshqalari  undan  chiqadi,  uchinchilari  esa  ishdan 
bo’shatiladi  yoki  o’zlari  bo’shaydi,  to’rtinchilari  ish  qidirish  jarayonida 
bo’ladi, ishchi kuchining normal harakatlanishi yuz berib, bunda ularning 
bir qismi qandaydir vaqtga ishsiz qoladi. Masalan, AQShda barcha ishchi 
kuchining 1/5 qismi har yili ishini almashtiradi. 
Bandlik  stiklli  ishsizlik  mavjud  bo’lmagan  taqdirda  to’liq  bo’lib 
qoladi:  to’liq  bandlikni  ta’minlash  uchun  frikstion  va  tarkibiy  ishsizlik 
hisobga olinmaydi. 
Demak, to’liq bandlik ishsizlikning mavjud emasligini anglatmaydi. 
G’arb  adabiyotida  to’liq  bandlik  sharoitida  ishsizlikning  tabiiy  darajasi 
frikstion va tarkibiy ishsizlik yig’indisiga teng deb qabul qilinishi bejizga 
emas. 
Ishsizlikni 
hisoblab 
chiqish 
uchun  turli  ko’rsatkichlardan 
foydalaniladi,  lekin  ishsizlik  me’yori  umumiy  qabul  qilingan,  shu 
jumladan Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan qabul qilingan ko’rsatkich 
hisoblanadi.  U  ishsizlar  umumiy  sonining  ishchi  kuchiga  foiz  hisobida 
ifodalangan nisbati sifatida belgilanadi.  G’arb iqtisodchilari ishsizlikning 
5-6  foiz  chegarasidagi  tabiiy  darajasini  normal  va  muqarrar  holat  deb 

---

 
159 
hisoblashadi. Agar ishchi kuchining bandligi 94—95 foizni tashkil  qilsa, 
bu  hol  mehnatga  layoqatli  aholining  to’liq  bandligiga  erishilganlikni 
anglatadi. 
Bozor  iqtisodiyotiga  o’tishda  bandlik  muammosiga  nisbatan 
qarashlar tubdan o’zgaradi. Insonning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok 
etish  majburiyati  bilan  mustahkamlanadigan  barcha  mehnatga  layoqatli 
aholining umumiy bandligi mafkurasi o’rniga bandlikning shakli va turini 
erkin tanlash konsepsiyasi keladi, ya’ni har bir inson ish o’rni va mehnat 
faoliyatining turini erkin tanlashga va unda ishtirok etish to’g’risida qaror 
qabul qilishga haqli. 
O’zbekiston  Respublikasining  bandlik  to’g’risidagi  qonun 
hujjatlarida  shu  narsa  nazarda  tutilganki,  mamlakatning  har  bir  fuqarosi 
ijtimoiy  foydali  faoliyatning  qonun  hujjatlariga  zid  bo’lmagan  istalgan 
turini  ixtiyoriy  ravishda  tanlashga,  ish  o’rni  va  turini  erkin  tanlashga 
haqli,  ya’ni  mehnat  qilishning  ixtiyoriyligi  demokratik  tamoyili  amal 
qilmoqda.  Insonlarni  mehnat  qilishga  ma’muriy  majburlash  taqiqlanadi. 
Hozirgi vaqtda kasanachilik, uy xo’jaligi, bolalarni tarbiyalash,  qariyalar 
va  nogironlarni  parvarish  qilish  va  hokazolar  mehnat  faoliyatining 
qonunan ijtimoiy tan olingan shakllari sifatida namoyon etilgan. 
Teng  foydalanish  imkoniyati  tamoyillari  asosida  o’rindoshlik 
bo’yicha  ishlash,  vaqtinchalik  ish,  bandlikning  vaqtinchalik  shakllari, 
o’zgaruvchan grafik bo’yicha ishlash o’rin tutishi kerak. 
Mehnatni  tashkil  qilish  turli  shakllarining  ahamiyati  shundan 
iboratki, ularning erkinligi, moslashuvchanligi bozor iqtisodiyotining ruhi 
va tamoyillariga mos keladi. 
Aholining  bandligi  to’g’risidagi  qonun  hujjatlari  mehnat  qilish 
huquqi kafolatlari majmuini va insonlarga, ularning kasbi, staji, yoshi va 
yashash  joyini  hisobga  olgan  holda,  mos  ishni  taklif  etish  chora-
tadbirlarini nazarda tutadi. 
Bandlikni davlat yo’li bilan tartibga solish jahon tajribasiga to’xtalib 
o’tamiz.  Sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda  ishsizlarga  ijtimoiy 
yordamning turli xillaridan, shuningdek turli xildagi subsidiyalardan keng 
foydalaniladi. 
Bandlik  sohasida  indikativ  rejalashtirish  orqali  davlat  yo’li  bilan 
tartibga  solishning  ta’siri  quyidagi  asosiy  yo’nalishlar  bo’yicha  amalga 
oshirilmoqda: 
1)  bandlikning  o’sishini  rag’batlantirish  va  davlat  sektorida  ish 
o’rinlari sonini oshirish dasturlari; 
2) ishchi kuchini tayyorlash va qayta tayyorlash dasturlari;  

---

 
160 
3) ishchi kuchini yollashga ko’maklashish dasturlari.  
Davlat  subsidiyalari  bilan  qisman  bandlik  yoki  to’liqsiz  ish  haftasi 
bilan ishlash kabilar rag’batlantiriladi. 
Ishsizlik  darajasini  pasaytirish  maqsadida  “muddatdan  oldin” 
pensiyaga  chiqish  amaliyoti  qo’llanilmoqda.  Masalan,  AQShda  1980-
yillarda pensiya oldi yoshidagi shaxslarni 23 foizi uchun  mehnat faolligi 
davri  qisqartirildi.  Angliyada  muddatdan  oldin  pensiyaga  chiqish 
hisobidan  750  ming  ish  o’rni  barpo  etildi.  Ijtimoiy  yordam  haqida 
to’xtaladigan bo’lsak, u bir necha yo’llar bilan amalga oshiriladi: ishsizlik 
bo’yicha nafaqa, moddiy yordam. 
Bandlikni ro’yxatga olish bir necha darajada amalga oshiriladi:  
- umumdavlat darajasi, bunda jamiyatning dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy 
vazifalari  hal  etilib,  qabul  qilinadigan  qarorlarning  aksariyati  u  yoki  bu 
darajada bandlikda o’z aksini topadi; 
- mahalliy hokimiyat vakolatlari va tegishli byudjetlar imkoniyatlari 
doirasida  bo’lgan  mintaqaviy  daraja,  unda  mehnatni  tartibga  solish,  shu 
jumladan,  xodimlarning  ommaviy  bo’shatilishining  oldini  olish, 
ishsizlarga  ijtimoiy  yordam  berish  masalalari  bo’yicha  qarorlar  qabul 
qilinadi; 
-  mahalliy  daraja,  bunda  mehnat  bozori  subyektlari,  muayyan 
shaxsning  ish  beruvchi,  Bandlik  markazi,  mahalliy  ijroiya  hokimiyat 
organlari bilan o’zaro hamkorligi amalga oshiriladi. 
Barcha  darajalarda  tartibga  solish  ijtimoiy  yo’naltirilgan  bozor 
iqtisodiyotining  umumiqtisodiy  konsepsiyasi  asosida  amalga  oshirilishi 
kerak.  
Mehnat  bozorida  vaziyatning  yomonlashuvi  mahalliy  qonun 
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlaridan, bandlik xizmatlaridan 
mehnat  bozoridagi  ekstremal  sharoitda  aholining  bandiligini  ta’minlash 
yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar qabul qilishni talab qiladi. 
 Quyidagilar shular jumlasidandir: 
-  ijtimoiy  keskinlikka  barham  berish  yuzasidan  shoshilinch  qisqa 
mudatli tadbirlar dasturlarini ishlab chiqish;  
-  xodimlarni  ommaviy  tarzda  ishdan  bo’shatayotgan  korxonalar  va 
tashkilotlarning moliyaviy ahvolini ekspertiza qilish;  
- xodimlarni ommaviy tarzda ishdan bo’shatish jarayonini to’xtatish 
yoki uni bosqichma-bosqich amalga oshirish; 
- ijtimoiy mehnatlar ko’lamini oshirish; 
-  qayta  tashkil  qilish  va  tugatish  tadbirlari  o’tkazilayotgan  davrda 
korxona xodimlarini o’qitish va qayta tayyorlashni tashkil qilish. 

---

 
161