B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
119 
9-bob.  
MINTAQALARNING IJTIMOIY – IQTISODIY 
RIVOJLANISHIDA INDIKATIV REJALASHTIRISHNING 
MAQSADI VA VAZIFALARI 
 
 
9.1.  Mintaqaviy      indikativ    rejalashtirish    –    mintaqa    
boshqaruv tizimining asosiy unsuri. 
9.2. Mintaqaviy rejalarni ishlab chiqishning asosiy yo’nalishlari. 
9.3.  Mintaqani  kompleks  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirish 
dasturi. 
9.4.  Mintaqaviy      rejalashtirish      amaliyotidagi      asosiy 
muammolar. 
O’zbekistonda  mintaqaviy  rejalashtirish 
amaliyoti. 
 
 
9.1. Mintaqaviy indikativ rejalashtirish – mintaqa boshqaruv 
tizimining asosiy unsuri 
 
Makroiqtisodiy  muvazanat  va  barqarorlashuvni  ta’minlash  uchun 
davlat mintaqaviy siyosatini amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Uni  amalga  oshirish  zarurati  shu  bilan  bog’liqki,  har  qanday  mamlakat 
ko’plab ko’rsatkichlar bo’yicha farq qiluvchi hududlar yig’indisini o’zida 
namoyon etadi. Quyidagilar shular jumlasiga kiradi: 
-  tabiiy  resurslar  (xomashyo  bazasi  va  foydali  qazilmalar)ning 
mavjudligi; 
- aholi zichligi, mehnat resurslarining mavjudligi va sifati; 
- ishlab chiqarish tarkibi; 
- ijtimoiy sohaning holati; 
-  yuqori  darajada  rivojlangan  sanoat  va  madaniy  markazlargacha 
bo’lgan masofa. 
Ushbu  farqlar  ham  obyektiv,  ham  subyektiv  xususiyatga  ega. 
Obyektiv  xususiyatlar  jumlasiga  tabiiy  resurslar,  inson  uchun  hayotiy 
qulayliklarning  hududiy  notengligini  kiritish  mumkin.  Tarixan  har  bir 
mamlakat 
millat 
tomonidan 
belgilangan 
hayotiy 
kenglikning 
o’zlashtirilishi  yo’li  bilan  shakllangan.  Aholining  hudud  bo’ylab 
taqsimlanishi ko’p jihatdan tabiiy ne’matlar (foydali qazilmalar zahiralari, 
unumdor  erlar,  suv  arteriyalari)ning  har  xil  tarzda  joylashuvi  bilan 
shartlangan.  Bunda  subyektiv  omil  ham  muhim  rol  o’naydi  –  insonning 

---

 
120 
sho’rlangan  hududlarni  o’zlashtirish  faoliyati,  davlatning  e’tibori  va 
ularga yordam ko’rsatishi. 
Vaqt  o’tishi  bilan  ayrim  noishlab  chiqarish  omillarining  iqtisodiy 
rivojlanishdagi  roli  o’zgarishi  munosabati  bilan  hududlar  rivojlanishi 
uchun  yaratilgan  shart-sharoitlar  doimiy  bo’lib  qolmaydi.  Shunday  qilib, 
hududiy  notenglik  mamlakat  iqtisodiyotining  rivojiga  katta  ta’sir 
ko’rsatadi.  U,  bir  tomondan,  ishlab  chiqarish  resurslarining  mamlakat 
hududi  bo’ylab  joylashuvidagi  notenglik  bilan,  ikkinchi  tomondan, 
alohida  omillarning  iqtisodiy  rivojlanishdagi  rolining  dinamikasi  bilan 
bog’liq.  Shuning  uchun  har  bir  mamlakatda  tabiiy  resurslarga  boy,  lekin 
aholisi  kam;  ularning  ikkalasi  bilan  ham  etarli  darajada  ta’minlangan; 
allaqachon va yaqinda o’zlashtirilgan yoki o’zlashtirilayotgan; aholisining 
soni  qaerdadir  oshib,  qaerdadir    kamayib  borayotgan;  qaerdadir  katta 
yoshdagi  aholi  guruhi  ustunlik  qiladigan,  qaerdadir  ularning  ulushi 
kamayib borayotgan mintaqalar mavjud bo’lishi mumkin. 
Alohida  mintaqalarning  notengligini  kamaytirish  uchun  davlat 
iqtisodiy  tartibga  solishning  alohida  yo’nalishi  hisoblangan  mintaqaviy 
siyosatni  qo’llaydi.  Davlatning  mintaqaviy  siyosati  milliy  xo’jalikning 
muayyan  hududiy-ishlab  chiqarish  muvazanatiga  erishish  yuzasidan 
amalga oshiriladigan chora-tadbirlar yig’indisini o’zida namoyon etadi. 
Mintaqaviy  siyosatni  ishlab  chiqishda  bir  qator  konsteptual 
holatlarni  nazarda  tutish  zarur.  Ishlab  chiqarish  sektorining  o’sishini 
rag’batlantirish  yo’li  bilan  hududlarni  qo’llab-quvvatlash  lozim;  ushbu 
sektor eng ko’p sonli yangi ish o’rinlarini yaratadi. Davlat o’z navbatida 
ishlab  chiqarish  korxonalarini  tashkil  etish  va  kengaytirishga,  zarur 
holatlarda  –  ularni  qayta  yo’naltirish  va  takomillashtirishga  yordam 
beradi. 
Mintaqaviy  siyosat  qonunchilik-huquqiy  negizlarga  asoslanishi  va 
jamiyatning  ijtimoiy  talablariga,  shuningdek  iqtisodiy  xavfsizlik  va 
barqarorlik talablariga javob berishi lozim. Mintaqalar muayyan iqtisodiy 
yaxlitlikka ega bo’lishi va ma’lum darajada o’zini o’zi ta’minlashi zarur. 
Evropada integrastiya jarayonlarining rivojlanishi natijasida Evropa 
iqtisodiy  hamjamiyati  doirasida  so’nggi  yillarda  mintaqaviy  siyosatning 
roli og’ishmay oshib bormoqda. Bundan o’n yil ilgari u  EI faoliyatining 
faqat  strategik  muhim  sohalarda  taraqqiyotga  erishish  uchun  zarur 
bo’lgan qo’shimcha yo’nalishi hisoblanardi. 80-yillarning oxiriga kelib u 
jiddiy  mustaqil  ahamiyat  kasb  etdi.  Endi  Evropa  ittifoqini  tuzish 
to’g’risidagi  Maastrixt  shartnomasining  kuchga  kirishi  munosabati  bilan 
nafaqat  EI  mintaqaviy  siyosatini  amalga  oshirish  imkoniyati  sezilarli 

---

 
121 
darajada  kengaydi,  balki  integrastiya  jarayoni  doirasida  ittifoq  a’zosi 
hisoblangan  mamlakatlar  alohida  mintaqalarining  roli  ortdi.  EI  doirasida 
mintaqaviy siyosat quyidagi tamoyillardan kelib chiqib amalga oshiriladi: 
-  mablag’lar  sochilishiga  yo’l  qo’yilmasligi  ustidan  qat’iy  nazorat 
o’rnatgan  holda  tarkibiy  fond  resurslarini  EIning  eng  kam  rivojlangan 
hududlarida  jamlash.  Ushbu  fonddan  amalga  oshiriladigan  moliyaviy 
to’lovlarning  80%  iqtisodiy  rivojlanishda  yaqqol  ortda  qolayotgan 
mintaqalarga berilishi kerak; 
-  tarkibiy  xususiyatga  ega  bo’lgan  subsidiyalar  o’zaro  to’ldiruvchi 
xususiyatga  ega,  ya’ni  EI  institutlari  faqat  milliy  dasturlarni  amalga 
oshirish  chog’ida  resurslarni  qo’shimcha  manba  sifatida  berishilari 
mumkin va o’z tashabbusiga ko’ra o’z aralashuvi obyektlarini belgilashga 
haqli emaslar; 
-  EI  mintaqaviy  siyosatini  guruhga  a’zo  bo’lgan  har  bir 
mamlakatning  makroiqtisodiy  va  ijtimoiy  siyosatini  uyg’unlashtirish. 
Mintaqaviy  rivojlanish  milliy  dasturlarini  moliyaviy  qo’llab-quvvatlagan 
holda  EI  organlari  integrastion  yo’nalishlar  ushbu  mamlakat  iqtisodiy 
siyosatining  vazifalariga  zid  kelmasligini,  EI  byudjetidan  ajratiladigan 
mablag’lar  esa  milliy  va  mahalliy  hokimiyat  organlarining  bahamjihat 
harakatlari tufayli ko’kka sovurilmasligini nazorat qilishlari lozim; 
-  EI  davlatlari  tomonidan  milliy  mintaqaviy  dasturlarning  amalga 
oshirlishi  chog’ida  ular  o’rtasidagi  bevosita  o’zaro  hamkorlik.  Gap, 
xususan,  milliy  dasturlarni  amalga  oshirish  maqsadlari  va  usullarining 
aniqligini  ta’minlash  maqsadida  tegishli  hukumatlar  o’rtasida  axborot 
almashuvi haqida borayapti. 
Mintaqaviy  dasturlashtirish  tizimini  rivojlantirishning  hozirgi 
bosqichida  yig’ma  dasturlarni  ishlab  chiqish  va  baholash  metodikasi 
indikativ  rejalashtirish  vositalaridan  foydalanishni  talab  qiladi.  Bugungi 
kunga  kelib  mintaqaviy  dasturlashtirish  jahon  amaliyotida  nazariy 
tadqiqotlar borasida katta tajriba to’plangan. 
Muammoning  hududni  rivojlantirish  uchun  strategik  ahamiyatga 
egaligi,  dasturiy  tadbirlarning  amalga  oshirilishi  zamirida  maqsadni 
belgilash  va  mintaqaning  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  darajasini 
baholashning  samarali  tizimi  mintaqaviy  kompleks  dasturlarning 
muvaffaqiyatini belgilab beruvchi muhim omillar hisoblanadi.