Б. А. Сулаймонов, Б. С. Болтаев, Р. Ш. Тиллаев, Ш. Х. Абдуалимов кузги буғдой ва ғЎЗА

Кузги шудгор муддати.
Шудгорлаш октябрь ойининг 
иккинчи ярми, ноябрь ойида ўтказса, энг мақбул 
ҳисобланади. Совуқ тушиб ер музлаб сернам бўлиб қолгунча 
шудгорлаш тугатилса, тупроқ қатлами яхши ағдарилиши ва 
уваланишига ҳамда ҳайдовни бир хил чуқурликда сифатли 
ўтказилишига эришилади. Ер музлаб сернам бўлиб қолса, 
тупроқни сифатли ҳайдаб бўлмайди ва кузги шудгорга 
қўйилган агротехник талаблар бажарилмай, тупроқнинг 
механик таркиби бузилиб, ҳосилдорлик кескин камайиб 
кетади. 
Шудгорлаш чуқурлиги.
Ер ҳайдашда унинг чуқурлигига 
алоҳида эътибор берилиши керак. У тупроқ-иқлим 
шароитларига, ернинг унумдорлигига, тупроқ қатламининг 
чуқурлигига, механик таркибига, бегона ўтлар тарқалишига 
ҳамда ўтмишдош экин турига қараб табақалаштирилган 
ҳолда белгиланади. Кузги шудгор тоғ олди бўз тупроқларда 
30 см, ҳайдалма қатлами қалин оч тусли бўз тупроқларда 35-
40 см чуқурликда икки ярусли плугларда амалга оширилади. 
Унумдорлиги паст, қум ва шағал қатлами мавжуд ерларда 

---

68 
шудгор шундай чуқурликда ҳайдалиши керакки, бунда қум 
билан шағал ер бетига ағдарилиб чиқмайдиган бўлсин. 
Ерлар ПЯ-3-35, ПН-4-45, ПЛН-5-35 плуглари билан 
бўлакларга бўлиб ҳайдалади. Дала кенглиги 40-50 метрли 
бўлакларга бўлинади ва ҳар қайси бўлакда агрегатнинг 
йўналиши белгилаб чиқилади. 
Ер айланма ЛД-100 плуглари билан ҳайдалганда дала 
бўлакларга бўлинмайди. Чунки, бу плугларнинг ўнг ва чапга 
ағдарадиган корпуслари бўлганлиги учун дала бир чеккадан 
бошлаб шудгор қилинаверади. Шудгорлашда икки ярусли 
плуглар билан ер сифатли ҳайдалганда бегона ўтларни 60-
70% йўқотилишига эришилади. 
2.3. Шўр ювиш
Республикамизнинг суғориладиган ерларини 60 фоизга 
яқини турли даражада шўрланган бўлиб, тупроқнинг 
шўрланишига ер ости сувларининг жойлашиш чуқурлиги ва 
уларнинг минералланиш даражаси таъсир этади. Тупроқ 
шўрини йўқотишнинг асосий йўлларидан бири бу шўр 
ювишдир. Бунда шўрланиш даражаси ва жойнинг тупроқ-
иқлим шароитидан келиб чиққан ҳолда шўр ювиш 
муддатлари, меъѐрлари ва неча марта ювиш зарурлигини 
тўғри белгилаш жуда муҳимдир. 
Кучсиз шўрланган ерларда шўрланмаган ерга нисбатан 
ғўза ҳосили 15-20%, ўрта шўрланганда 30-50%, кучли 
шўрланганда 70-80% камайиши пахтачилик институтида кўп 
йиллик тадқиқотларда аниқланган. Шунинг учун ҳам 
ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш муҳим аҳамиятга 
эга бўлиб, ҳосилдорликнинг кескин ошишига шароит 
яратилади. 

---

69 
Шўрланган ерларда шудгорлаш, тубдан ва жорий ер 
текислаш ўз вақтида сифатли ўтказилгандан сўнг, тупроқнинг 
шўрланиш даражасига қараб кучсиз шўрланган ерлар 
гектарига 2000-2500 кубометр, ўртача шўрланган ерлар 
гектарига 4000-4500 кубометр, кучли шўрланган ерлар 6000-
6500 кубометр меъѐрда сув сарфлаб ювилади. 
Кучсиз шўрланган ерлар 1 марта, ўртача шўрланган 
ерлар 2 марта ва кучли шўрланган ерлар 3 марта ювилади. 
Ерларнинг шўрини сифатли ювиш учун тупроқнинг 
механик таркиби, сув ўтказувчанлиги, ернинг нишаблиги ва 
қай даражада текисланганлигига кўра, 0,15-0,35 гектар 
катталикда поллар (чел) олинади. Бунинг учун КЗУ-0,3 ариқ 
қазигич-текислагич ѐрдамида ҳар 50 метрдан 50-60 см 
баландликда узунасига марзалар олинади, икки узун марза 
олингач, ўқариқлар олинади. Кўндалангига олинадиган 
марзалар орасидаги масофа 30-50 метр атрофида, баландлиги 
эса 50-60 см бўлиши керак.
Кучли шўрланган ерларда поллар майдони 0,25-0,5 
гектар атрофида олиниб, 40-50 см баландликда марзалар 
тортилади. Марзалар мустаҳкам бўлиши лозим. Акс ҳолда, 
сув уриб кетиб, 20-25% ортиқча сув сарфланишига сабаб 
бўлади.
Тупроқнинг шўрини ювишда даланинг бошидан пастки 
қисмига қараб, ҳар бир пол ўқариқлардан алоҳида сув очиб 
тўлдирилади, полдан-полга сув очиш мутлақо мумкин эмас. 
Ўртача ва кучли шўрланган ерларда ҳар бир сув 
бостирилгандан сўнг енгил тупроқларда 2-3 кун, механик 
таркиби ўртача тупроқларда 5-6 кун ва оғир тупроқларда 7-8 
кундан кейин яна сув бостириш орқали ерларнинг шўри 2 ва 
3 марта ювилади. 

---

70 
Шўр ювишининг энг мақбул муддати 20 ноябрдан 10 
февралгача ҳисобланади. Ерларнинг шўрини ювишда тупроқ 
ҳарорати -7-10 
0
С даражадан паст бўлганда шўр ювишни 
тўхтатиш керак. 
Тупроқ шўрини ювишда ерларнинг текислигига алоҳида 
аҳамият берилади. Фақат текис ерда шўрни яхши ювиш 
мумкин, акс ҳолда тузлар реълефнинг баланд жойларида 
тўпланиб қолиб, кўчатлар сийрак чиқишига сабаб бўлади.