Арабов Н. У. – Самду ―Инсон ресурсларини бошқариш‖ кафедраси профессори и ф. д. Артиков З. С. – Самиси ―Тармоқлар иқтисодиѐти‖ кафедраси мудири, доц в. б

―Меҳнат иқтисодиѐти‖ фанидан тайѐрланган
ўқув – услубий мажмуа 
 
 
МУНДАРИЖАСИ 
 
1 
Ўқув материаллари 
 
2 
Мустақил таълим машғулотлари 
 
3 
Глоссарий 
 
4 
Иловалар 
 
Фан дастури 
 
Ишчи фан дастури 
 
Тарқатма материаллар 
 
Ишчи фан дастурига мувофиқ баҳолаш мезонларини қўллаш 
бўйича услубий кўрсатма 
 
Ўқув услубий мажмуанинг электрон варианти 
 
 

---

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ 
 
САМАРҚАНД ИҚТИСОДИЁТ ВА СЕРВИС ИНСТИТУТИ 
 
 
 
 
 
 
 
―МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ‖ 
фанидан 
ЎҚУВ МАТЕРИАЛЛАРИ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
САМАРҚАНД 2021 
 

---

I МАВЗУ. МЕҲНАТ ВА УНИНГ ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИДА 
ТУТГАН ЎРНИ 
1.1.
 
Меҳнат тўғрисида назарий тасаввурлар тизими.
 
1.2.
 
Шарқ мутафаккирлари таълимотларида меҳнат фаолияти ва 
ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг ўрни.
 
1.3.
 
Ўзбекистонда тадбиркорликни ривожлантириш анъаналарининг 
шаклланиши
 
1.1.
 
Меҳнат тўғрисида назарий тасаввурлар тизими. 
Меҳнатнинг назарий тушунчаларида унинг моҳияти тўғрисидаги 
қоидалардан ташқари меҳнатнинг вазифалари, унинг намоѐн бўлиш 
шакллари, меҳнат бозорида сотиш объекти тўғрисидаги қоидалар, меҳнат 
категориялари, унинг навлари ва бошқалар фарқланади. Бундай тасаввурлар 
тизими ФИК. да кўрсатилган. 1. 
Anjoman.an 1. Иш ҳақида назарий фикрлар тизими 
Ушбу мақолада меҳнатнинг мазмуни ва табиати, шунингдек, 
меҳнатнинг намоѐн бўлиш шакллари ва навлари бўйича тегишли қоидалар 
кўриб чиқилади. 
Ишнинг мазмуни-унинг елементлари мажмуи бўлиб, улар ишнинг 
касбий мансублиги, уларнинг таркиби, мураккаблиги ва бажарилиш кетма-
кетлиги билан белгиланади. 

---

Мазмунига кўра қуйидагилар мавжуд: • моддий ишлаб чиқариш 
соҳасида, хизмат кўрсатиш соҳасида, фан, маданият ва санъат соҳасида, 
бошқа соҳаларда; * моддий ва ноиқтисодий ишлаб чиқаришнинг айрим 
тармоқларида ишлаш (масалан, машинасозликда, енгил ва озиқ-овқат 
саноатида, қурилишда, қишлоқ хўжалигида, транспортда ва ҳ.k.); * фаолият 
тури бўйича иш (тадбиркор, administrator, менежер, мутахассис, ходим, олим, 
муҳандис, ишчи, фермер ва бошқалар иши.); * касб ва мутахассислик бўйича 
ишлаш. Асар мазмунини ҳар бир фаолият турининг ўзига хос 
хусусиятларини тавсифлаб кўрсатиш мумкин. Кўпгина касб турлари учун 
тариф ва малака маълумотномаларида, бўлинмалар тўғрисидаги низомларда 
ва иш тавсифларида акс еттирилади. 
Меҳнат характери-меҳнатнинг сифат хусусиятлари бўлиб, у маълум 
хусусиятларига кўра, меҳнат мазмунидан қатъи назар, у ѐки бу турларини 
махсус гуруҳга ажратади. Меҳнатнинг ўзига хос хусусиятларини ташкил 
етиб, унинг характерини белгилайди. Бир аниқ характердаги иш турли 
мутахассисликлар, ҳар хил фаолият турлари ва соҳалари ходимларига хос 
бўлиши мумкин, яъни турли мазмундаги иш ва бир хил мазмундаги иш турли 
характерга ега бўлиши мумкин. 
Шуни таъкидлаш керакки, Совет даври ички ижтимоий-иқтисодий 
адабиѐтида "меҳнат табиати" категорияси фақат ишчиларнинг ишлаб 
чиқариш воситаларига бўлган муносабатини ва муайян ижтимоий-иқтисодий 
шаклланишдаги меҳнатни тавсифловчи баъзи бошқа боғланишларни акс 
еттирувчи меҳнат хусусиятини англатади. Асосий таҳлил експлуатацион, 
антагонистик жамиятларда меҳнат (марксистик терминологияга кўра) ва 
"инсонни инсон томонидан експлуатация қилиш"бўлмаган антагонистик 
жамиятларда меҳнат бўйича амалга оширилди. Иккинчиси СССР ва 
социалистик lager мамлакатларини ўз ичига олган. Шу маънода "меҳнат 
табиати" категорияси коммунистик мафкурага хизмат қилган, мойил ва жуда 
чекланган еди. 
Дарҳақиқат, меҳнат фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари, яъни 
унинг табиати ишчиларнинг ишлаб чиқариш воситаларига бўлган 
муносабатидан анча кенгдир. Улар меҳнатнинг кўп сонли навларида ўз 
ифодасини топади. Уларни гуруҳларда тўпланган муайян хусусиятлар 
асосида кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир: 
* танлаш еркинлигига нисбатан меҳнат еркин ва мажбурий 
(мажбурий) бўлиши мумкин. Еркин меҳнатни тушуниш Россия Федерацияси 
Конституциясида белгиланган. V. 37 да шундай ѐзилган: "меҳнат бепул. Ҳар 
бир инсон ўз меҳнат қобилиятини еркин тасарруф етиш, фаолият ва касб 
турини танлаш ҳуқуқига ега."Шунга кўра, мажбурий меҳнат бундай ҳуқуқлар 
йўқ ѐки бузилганда шундай; 
* натижаларнинг мақсадига кўра иш шахсий ва жамоатчиликка 
бўлинади. Шахсий иш-бу ўз натижаларини оиладан ташқарида бошқа 
одамларга ўтказиш ниятисиз фақат ўзингиз ва оилангиз учун иш. Ижтимоий 
иш-ишлаб чиқаришда ва хизмат кўрсатиш соҳасида ишлаш. Унинг ишлаб 
чиқариш соҳасидаги маҳсулотлари айирбошлашга мўлжалланган ва давлат 

---

еҳтиѐжларини қондиришга хизмат қилади. Бу соҳада иш натижаси давлат 
еҳтиѐжларини қондиради, асосан нодавлат моддий хусусиятлари: юридик 
хизматлар, таълим, тиббий ва маданий хизматлар, дам ташкил етиш, иш 
амалга томонидан маҳсулотлар хусусиятларини ўзгартириш учун 
(таъмирлаш, тозалаш ва тозалаш, ва ҳоказо.) ва ҳоказо.; 
* иш билан бандликни амалга оширишда мустақиллик даражасига 
кўра, меҳнат ѐлланиши, тадбиркорлик қилиши ѐки ўз-ўзини иш билан 
таъминлаш деб аталиши мумкин; 
* режалаштириш ва ҳисобга олиш усулига кўра меҳнат individual ва 
коллективга ажратилади. Individual-individual бухгалтерия ва алоҳида 
ҳисобланган ҳақ билан шахсий вазифани қабул ходим асосланган. Жамоа 
иши умумий вазифа қўйилган, унинг бажарилиши қайд етилган ҳар қандай 
ишни бажаришда иштирок етишга асосланади ва бу жамоа ишининг 
натижалари асосида иш ҳақи амалга оширилади; 
меҳнат жараѐни иштирокчилари сонига қараб иш individual ва 
гуруҳий бўлиши мумкин. Individual иш-бу мустақил равишда якка шахс 
томонидан бажариладиган иш (бир неча ходимга ега бўлган корхона 
доирасида бажариладиган individual иш билан шугулланмаслик). Гуруҳ иши 
бир неча ходимларга ега бўлган корхона доирасида амалга оширилади 
(жамоавий иш билан аралашмаслик керак, чунки гуруҳ иши ишлаб чиқариш 
вазифаларини бериш, бажарилган иш ва ҳақ тўлаш усулини ҳисобга олиш 
учун қабул қилинган тизимга қараб, individual ва жамоавий бўлиши мумкин); 
* малака даражасига кўра, улар ўртасида оддий, мураккаб ишлар ва 
кўп сонли малака даражалари мавжуд. Маълумот нуқтаси малака талаб 
қилмайдиган иш асосланган-оддий. Иш қанчалик мураккаб бўлса, унинг 
малакаси шунчалик юқори бўлади ва шунга мувофиқ ишчининг малака 
тоифаси, ходимнинг тоифаси ѐки лавозими; 
* бажарилган ҳаракатларнинг хилма-хиллик даражасига кўра иш 
мазмунли ва кам мазмунли (монотон) бўлиши мумкин. Бу ерда биз асар 
мазмуни ҳақида емас, балки унинг мазмуни ҳақида гапирамиз. Мазмунли иш 
турли-туман, қизиқарли иш бўлиб, ижодий елементларга тўла. Унинг хилма-
хиллиги қанча кам бўлса, мазмуни шунча паст бўлади; 
* психофизиологик юкламаларнинг устунлигига кўра ақлий ва 
жисмоний меҳнат фарқланади. Ақлий-ақлий фаолият ѐки асосан ақлий, 
нейропсихик stress билан боғлиқ фаолиятни ўз ичига олади, жисмоний 
меҳнат еса жисмоний зўриқиш билан характерланади. Унинг ҳаддан 
ташқари, фақат ақлий ва соф жисмоний меҳнат жуда кенг тарқалган емас. 
Амалиѐтда асосан ақлий ѐки асосан жисмоний меҳнат мавжуд; 
* ақл-заковатнинг иштирок етиш даражаси ва янгиликларнинг 
мавжудлиги (йўқлиги) га кўра, иш ижодий ва мунтазам бўлинади. Ижодий-
мунтазамликдан фарқ қилиб, аниқ вазиятларни таҳлил қилиш ва фаолиятнинг 
турли соҳаларида янги ечимларни қидириш, фан, техника, санъат, маданият 
асарларини яратиш билан боғлиқ. Мунтазам иш уни ўзгартиришга ҳаракат 

---

қилмасдан ишни бажариш учун бир marta белгиланган тартиб ва 
технологияни механик такрорлашга асосланган; 
фаолиятнинг ташқи кўринишига кўра, меҳнат кўринадиган ва 
кўринмайдиган бўлиши мумкин. Кўринмайдиган-сиз кузатишингиз мумкин, 
кўринмас-аниқ намоѐн бўлмайди; бу, одатда, ақлий иш, қийин бўлса ва 
кўпинча имконсиз бўлса, инсоннинг бу вақтда ижодкорлик билан банд ѐки 
ундан узоқми-йўқлигини аниқлаш; 
натижаларга кўра моддий натижа билан ишлашни ва immaterial 
натижа билан ишлашни ажратиш мумкин. Биринчиси маҳсулот, маҳсулот, 
товарлар чиқариш билан тугайди; иккинчиси-маънавий, маданий натижа 
билан, хизмат шаклида (масалан, рассомнинг ижроси, ҳуқуқий маслаҳат, 
таълим); 
* ўз-ўзини ҳурмат қилиш даражаси ва жамоатчилик тан олиш 
даражасига кўра, иш обрўли ва обрўсизларга бўлинади. Нуфузлилик 
даражаси унинг аҳамияти, аҳамияти, оммавийлиги, жозибадорлиги билан 
белгиланади. Катта даражада ишнинг нуфузини баҳолаш субектив бўлиб, 
конъюнктуравий ҳолатларга ҳам тааллуқлидир; 
• инсон томонидан тажрибали жисмоний машқлар миқдорига кўра, 
иш енгил, normal оғир, оғир, айниқса оғир бўлиши мумкин; 
* аналитик ва фикрлаш фаолиятининг интенсивлик даражасига кўра, 
иш урилмаган, normal зўриқиш, зўриқиш, айниқса зўриқишга бўлинади; 
* ходим соғлиғига зарарли таъсирларнинг мавжудлиги ѐки йўқлигига 
кўра, иш одатдаги шароитда зарарли, айниқса зарарли бўлиши мумкин. 
Жиддийлик, зичлик, зарарлилик даражасига кўра маълум гуруҳларга 
топширилиши учун тегишли физиологик ва санитария-гигиена меъѐрлари 
мавжуд; 
тўлов мавжудлиги ѐки йўқлигига кўра, иш тўланиши ва тўланмаслиги 
мумкин. Иккинчиси оилавий хусусий корхоналарда амалга оширилади; 
курснинг давомийлигига кўра, иш узоқ ва қисқа муддатли бўлиши 
мумкин; 
* демографик параметрларга кўра, меҳнат еркак, аѐл ва болалар 
меҳнатига бўлинади; 
* иш жойининг жойлашишига кўра одатдаги типдан ташқари иш 
ости, сув остида, баландликда ажратилади; 
* иш частотасига кўра, доимий, вақтинчалик, мавсумий бўлиши 
мумкин; 
* умуминсонийлик даражасига кўра меҳнат умуминсонийликка, 
ихтисосликка, юқори ихтисосликка бўлинади; 
* бошқа гуруҳлар. 
Меҳнат тушунчалари орасида назарияга киритилган муайян мафкуравий 
қарашлардан, масалан, меҳнат ҳақидаги марксистик ғоялар ортидан 
ергашувчилар ҳам бор. Уларга нисбатан муносабат одамларни (жумладан, 
олимларни) уларга қарама-қарши, нотўғри деб ҳисоблаб, уларни таниган ва рад 
етганларга ажратади. Биз "абстракт" ва "конкрет" меҳнат, "зарур" ва 
"ортиқчалик", "тириклик" ва "ўтмиш - моддийлашган", "унумли" ва 

---

"унумсиз"каби тушунчалар ҳақида сўз юритамиз. Ушбу тушунчалар унинг 
иқтисодий назариясида К. Marks томонидан киритилган ва ишлатилган. Улар 
унинг 
ишчилар 
синфини 
експлуатация 
қилиш 
ва 
капиталистик 
муносабатларнинг тарихий предметига оид қоидаларни чегириб ташлаш ва 
баҳслашишига асос бўлиб хизмат қилган. Совет иқтисодий фанида бундай 
ғоялар шубҳасиздир. Бироқ, бугунги кунда марксистик назария назарий қайта 
кўриб чиқишга муҳтож. Бу бир қатор сабаблар билан белгиланади. Биринчидан, 
мамлакатимизда Марксизм фақат ҳақиқий таълим каби жуда узоқ вақт 
давомида тақдим етилди, чунки. Келинг, партия шиорига айланган В. I. 
Лениннинг баѐнотини еслайлик:" Маркснинг таълимоти жуда кучли, чунки бу 
ҳақиқат " [1]. Марксизм-ленинизмнинг етмишдан ортиқ ҳукмронлиги, 
коммунистик мафкуранинг ҳақиқатга монополияси ва муҳолифатнинг 
бостирилиши илмий-назарий тадқиқотларда чуқур салбий из қолдирди. 
Иккинчидан, чунки К. Marks ўзининг кучли билимдонлиги туфайли Совет 
раҳбарлари - В. I. Lenin ва И. V. Сталиннинг асарларида "ишлаб чиқилган" 
асосий таклифларининг ҳақиқатини тўлиқ тасаввур қилишга муваффақ бўлди. 
Учинчидан, Марксизм-ленинизм indulged чунки, ҳеч орқали, енг яхши инсон 
инстинктлари - "олиб ва ажратиш учун", қайси мамлакат аҳолисининг муҳим 
қисми қўллаб-қувватлаш топилди, емас, балки фақат ундан. 
Марксистик иқтисодий назариянинг догмаларидан бири товар қийматини 
ташкил етувчи ягона омил сифатида абстракт меҳнат ҳақидаги позициядир. K. 
Marks томонидан қийматнинг меҳнат назариясини "асослаш" сифатида илгари 
сурилган. Товарлар, агар биз уларнинг фойдали, истеъмол хусусиятларини 
еътиборга олмасак, уларни бирлаштирадиган умумий нарсаларни ўз ичига 
олади. Уларнинг барчаси меҳнат маҳсулидир. Аммо меҳнат маҳсулотларидан 
ҳеч нарса қолмаган, ҳар бир kishi учун бир хил ғайри холисликдан ташқари, 
инсон меҳнатининг фарқлардан маҳрум бўлган оддий бир палласи, яъни бу 
харажатнинг шаклидан қатъи назар, инсон меҳнатининг харажатлари. 
Буларнинг барчаси ҳозирги кунда фақат инсон меҳнати уларнинг ишлаб 
чиқаришда сарф қилинганлиги, инсон меҳнати тўпланиб қолганлигидан 
иборатдир " [2]. Ва янада: "...фойдаланиш қиймати, ѐки яхши, инсон меҳнат 
унда моддий, ѐки мавҳум моддий фақат, чунки қиймати бор. Унинг қиймати 
қийматини қандай ўлчаш мумкин? Шубҳасиз, унинг таркибидаги меҳнат 
миқдори, бу "қиймат яратувчи модда". Меҳнатнинг ўзи миқдори унинг 
давомийлиги, иш вақти билан ўлчанади ва иш вақти, ўз навбатида, вақтнинг 
маълум фраксияларида ўз кўламини топади, масалан: бир соат, бир кун ва 
ҳоказо."[3]. 
K. Marks бир мактубида меҳнат дуал табиат ғояси пайдо ҳақида ѐзган F.To 
Engels йилда 1868:"...барча иқтисодчиларнинг диққат-еътибори, истисносиз, 
агар товар иккиланган нарса бўлса, яъни қиймат ва алмашув қийматидан 
фойдаланса, у ҳолда товарда мужассамлашган меҳнат иккиланган характерга 
ега бўлиши керак, деган оддий нарсадан қочган..."[4]. Бу хулоса зоҳиран 
ишонарли бўлиши мумкин, лекин моҳиятан баҳсли. Маркснинг фикрига кўра, 
ишчи ўз енергиясини сарфлаб қиймат яратади ва ишлаб чиқариш воситалари 
билан ўзаро алоқада бўлиб, у нарса, товар ѐки "фойдаланиш 

---

қиймати"фойдалилигини яратади. Бироқ, бу ҳеч қандай исбот емас, балки фақат 
асоссиз. Бунга далил йўқ. Бундан ташқари, ҳақиқат ҳар қадамда бу баѐнотга зид 
келади. 
Бундай англашилмовчилик маҳсулотнинг турли хусусиятларини 
ифодалаш учун "қиймат" сўзининг ишлатилишига сабаб бўлган бўлиши 
мумкин. Аслида, бир маҳсулот коммунал чақириб" фойдаланиш қиймати " 
узоқ-fetched бўлади. Бу ҳеч қандай харажат емас, балки нарсанинг аҳамияти - 
унинг муайян инсоний еҳтиѐжларини қондириш хусусияти. A. Marshall ҳам 
бунга еътибор қаратди. У шундай деб ѐзган еди: "сўз қиймати", деб ѐзади А. 
Смит, " икки хил маънога ега, баъзан у маълум бир объектнинг фойдалилигини 
ва баъзан ушбу объектга егалик қилиш орқали яратилган бошқа товарларни 
сотиб олиш қобилиятини акс еттиради." Тажриба еса бу сўзни биринчи маънода 
ишлатиш нотўғри еканлигини кўрсатди " [5]. 
Marks ҳеч нарса исбот қилмади, лекин бир хил товар қиймати икки 
категориялар бор, чунки, кейин меҳнат дуал характерга ега, деб унинг тезис 
plausibility кўринишини яратди. Бироқ, баѐнот далил емас. Ва бошқа ҳеч қандай 
далил йўқ. 
Чунончи, ҳар бир товар икки хусусиятга ега: биринчидан, фойдалилик - 
муайян инсоний еҳтиѐжларни қондириш қобилияти; иккинчидан, қиймат-
нархидан келиб чиқиб бошқа товарларга айирбошлаш қобилияти. Барча савол, 
бу нарх қандай аниқланади? 
Қиймат (қиймат, Карл Marks терминологиясида) абстракт инсон меҳнати 
миқдори билан белгиланади, деган тезисни рад етиш учун қуйидагиларни қайд 
етамиз. Меҳнат мақсадга мувофиқ инсон фаолияти сифатида намоѐн 
бўлишнинг турли шаклларига ега. Булар: а) ишчиларнинг физиологик 
енергиясининг сарфланиши (яъни, меҳнат фаолиятининг биологик-физиологик, 
психологик ва психофизиологик томони); б) ишлаб чиқариш воситалари (яъни, 
меҳнатнинг ташкилий ва технологик томони) билан ўзаро таъсири; в) 
ишчиларнинг бир-бири билан ишлаб чиқариш ўзаро таъсири (яъни., меҳнатнинг 
ташкилий, иқтисодий ва ижтимоий жиҳатлари). 
Меҳнатнинг намоѐн бўлиш шакллари унинг тузилишини меҳнат давомида 
содир бўладиган жараѐнларнинг органик мажмуи сифатида акс еттиради. Бу 
тузилма шакл кўрсатилган. 2. Унинг кўрсатишича, ягона меҳнат жараѐни уч 
кўринишда намоѐн бўлади ва ишчиларнинг физиологик енергиясига сарфлар 
одамларнинг ишлаб чиқариш воситалари билан ўзаро муносабатлари ҳамда 
одамларнинг бир-бири билан ишлаб чиқариш ўзаро муносабатлари жараѐнлари 
билан бевосита боғлиқ. Кўриб турганимиздек, бу жараѐнлар узвий, улар 
бирликда, бири иккинчисиз мавжуд емас. Иш учрайди. Бу уч намоѐн бўлиш 
шаклининг бирлигида намоѐн бўлади. Меҳнатни шундай ифодалаш керакки, бу 
шакллардан бири меҳнат маҳсулотининг қийматини, бошқа намоѐн бўлиш 
шакллари еса нарсанинг фойдалилигини ташкил ецин, меҳнат моҳиятини бузиб 
кўрсатиш демакдир. 

---