|
So‘z turkumlari guruhi va ularning bir-biridan farqi
Mustaqil so‘z
turkumlari
Yordamchi so‘z
turkumlari
Alohida so‘z
turkumlari yoki
oraliqdagi so‘zlar
1.Ot so‘z turkumi.
2.Sifat so‘z turkumi.
3.Son so‘z turkumi.
4.Fe’l so‘z turkumi.
5. Ravish so‘z turkumi.
6.Olmosh so‘z turkumi.
1. Bog‘lovchi
so‘z
turkumi.
2. Ko‘makchi
so‘z
turkumi.
3. Yuklama
so‘z
turkumi.
1.Taqlid so‘z turkumi
2.Undov so‘z turkumi
3.Modal so‘z turkumi
78
I.
Mustaqil
so‘z
turkumlariga mansub
so‘zlar leksik ma’noga
ega (olmoshlar bundan
mustasno). M.: Bugun
bitta yangi kitob oldim.
I.
Mutlaqo
leksik
ma’no
ifodalamaydi.
M.: va, ammo, yoki,
chunki; bilan, uchun,
kabi; axir, faqat.
I. Ular o‘ziga xos
tushunchalarni ifodalab
keladi:
assalom-u
aleykum, hormang,
pish-pish (undov); taq-
tuq, baka-bum (taqlid);
albatta, ehtimol,
(modal)
II. Ma’lum bir UGM
atrofida birlasha oladi.
(olmoshlar
bundan
mustasno).
II. Lug‘aviy ma’no
ifodalamagani singari
UGM ga ham ega
emas,
balki
XGM
ifodalaydi.
II. Qandaydir UGM
atrofida
birlasha
olmaydi.
III.
Yasalish
xususiyatiga ega.
III.
Yasalish
xususiyatiga ega emas.
III.
Yasalish
xususiyatiga ega emas.
IV.
Mustaqil
so‘z
turkumlarining
har
birining o‘z so‘rog‘i
bor. (olmosh bundan
mustasno);
Otning so‘rog‘i: kim?
nima? qayer? Sifat:
qanday? qanaqa?
qaysi?
Fe’l:
nima
qilmoq? nima
bo‘lmoq?
Son:
qancha? necha?
nechanchi?
Ravish:
qachon? qayerga..?
IV. O‘z so‘rog‘iga ega
emas.
V.
Alohida
so‘z
turkumlari
o‘z
so‘rog‘iga ega emas,
lekin gap tarkibida
muayyan
so‘roqqa
javob
bo‘ladi:
Momaqaldiroqning
gumbur-gumburi
eshitildi (nimasi?).
Shivir-shivir ovoz
(qanday?).
V.
Shakl
yasovchi
qo‘shimchalarga ega.
V. Shakl yasovchi
qo‘shimchalarga
ega
emas.
V. Shakl yasovchi
qo‘shimchalarga
ega
emas, biroq otga xos
ko‘plik,
egalik
va
kelishik
qo‘shimcha-
larini qabul qiladi.
79
VI.
Mustaqil
so‘z
turkumlari GK ga ega.
VI. GK ga ega emas.
VI. GK ga ega emas,
lekin otlashib otga xos
kategorial
qo‘shimchalarni qabul
qiladi.
VII. Egalik, kelishik
qo‘shimchalarini qabul
qilib,
turlanish
xususiyatiga ega.
VII.Turlanish
xususiyatiga ega emas.
VII.
Alohida
so‘z
turkumlari
otlashadi.
Demak, egalik, kelishik
qo‘shimcha-larini qabul
qilib turlanadi.
VIII. Mustaqil so‘z
turkumlarining
har
birini
xoslangan
sintaktik vazifasi bor.
Shuningdek,
gapda
o‘ziga
xos
gap
bo‘laklari
vazifasida
keladi.
M.:
Bugun
o‘quvchilar ikkitadan
yangi variant
yechishadi.
Eslatma! Olmosh so‘z
turkumining
maxsus
sintaktik vazifasi yo‘q.
VIII. Yordamchi so‘z
turkumlari
mustaqil
holda
gap
bo‘lagi
vazifasida kelmaydi;
Unutmang!
Yordamchi so‘z
turkumlaridan
ko‘makchilar gapda
o‘zidan oldingi so‘zga
bog‘lanib, quyidagi
gap bo‘laklarini hosil
qiladi:
1. Vositali to‘ldiruvchi:
Do‘st bilan obod uying.
2.
Sifatlovchi-
aniqlovchi:
Muxlis
singari ‘quvchilarimiz
ko‘paysa.
3. Hol: Bola sutini
ishtaha bilan ichyapti.
Poytaxtga Samarqand
orqali boriladi.
VIII. Alohida so‘z
turkumi gapda ma’lum
bir sintaktik vazifada
kela oladi. M.: Undov
so‘z turkumi kiritma –
kirish so‘z vazifasida
keladi: Oh, qanday
go‘zal bu odam. Modal
so‘z: Men, albatta, shu
yili o‘qishga kiraman.
Shuni
ta’kidlash
lozimki, alohida so‘z
turkumlari
otlashib
otga
xos
sintaktik
vazifalarda kela oladi.
87-mashq. Matnni o‘qing, yordamchi hamda alohida so‘zlar
guruhiga mansub so‘zlarni ikki ustunga ajratib yozing. Xalqimiz nima
sababdan nonni hamma ne’matlar ichida eng azizi deb biladi?
80
Nonni e’zozlash
Mashhur olim va podshoh Mirzo Ulug‘bek kunlardan bir kun o‘z
amaldorlari bilan safarga ketayotgan ekan.
Ulug‘bekning nigohi yo‘l yoqasida yotgan non burdasiga tusharkan,
darrov otdan tushadi va nonni olib qo‘yniga soladi. Vazir: "Nega bizga
buyurmay, o‘zingiz otdan tushdingiz?" – deb so‘raydi. Ulug‘bek: "Nonni
dastlab men ko‘rdim, uni yerdan olishni birovga buyurish nonga nisbatan
hurmatsizlik bo‘lardi", – deb javob bergan ekan.
Darhaqiqat, xalqimiz – xoh shoh bo‘lsin, xoh gado – nonni azaldan
hurmat qiladi, uni hamma narsadan afzal, aziz deb biladi. Udum va
an’analarimizga binoan hatto nonni dasturxonga teskari qo‘ymaydilar,
uning ustiga boshqa narsa qo‘yish ham mumkin emas. Nonning ustidan
xatlab o‘tish gunoh sanaladi. Bularning barchasi nonni e’zozlash, isrof
etmaslikdan kelib chiqqan yaxshi odatlardir ("Hamrohim" nomli
to‘plamdan).
88-mashq. Mustaqil leksik ma’no ifodalay oladigan so‘zlarni topib,
ularga so‘roq bering, yordamchi so‘zlardan farqini ayting.
1. Inson moli va nasabi bilan emas, ilmi va odobi bilan sharaflanadi.
2. Beshikdan qabrgacha ilm izla. 3. Hayo doimo yaxshilik keltiradi.
4.Insonlarga berilgan fazilatlarning eng yaxshisi axloqdir. 5. Qaysi
birlaringda jahl va g‘azab qo‘zisa, darqol sukut saqlashga o‘tsin. 6.
Dunyodan o‘tib ketganlarning faqat yaxshi sifatlarini yod eting. Yomon
sifatlardan tilingizni tiyinglar. 7. Jannat onalar oyog‘i ostidadir. 8. Avval
onangga, yana onangga va yana onangga, so‘ngra otangga yaxshilik qil. 9.
Yolg‘on ishlatib bir-birlaringizga tuhmat qilmanglar. 10. Qabr ustida
o‘tirgandan cho‘g‘da o‘tirib, kiyim kiyib, badanga yetib borgani
yaxshiroqdir. 11. Har xil yamoqlari bo‘lsada o‘z kiyimingizni kiyganingiz
birovdan omonatga kiyim olib kiyganingizdan yaxshiroqdir. 12. Lagandagi
taomni atrofidan englar, o‘rtasidan emanglar, chunki baraka o‘rtasiga
tushadi ("Hadis" kitobidan).
81
89-mashq. Jadvalning bo‘sh katakchalarini misol yozib to‘ldiring.
Yozgan misollaringizni savollarini aniqlang.
90-mashq. So‘z turkumlarning har bir so‘roqlariga javob bo‘ladigan misol
yozing va ularning o‘zaro farqlarini ayting.
Do'stlaringiz bilan baham: |
