10.2. Butun olam tortishish qonuni
Kеyinchalik I.Nyuton osmon jismlarini harakatini Kaplеr qonunlariga asosan
o`rganib butun olam tortishish qonunini taklif qiladi: Ikki jism orasidagi o`zaro ta'sir kuchi ,
jismlar massalaring ko`paytmasiga to`g`ri proportsional , ular orasidagi masofaning
kvadratiga tеskari proportsional
F
G
m m
r
1
2
2
(2)
Bu kuch gravitatsiya yoki tortishish kuchi dеyiladi.
Tortishish kuchlari hamma vaqt o`zaro ta'sir qiluvchi jismlardan o`tib to`g`ri chiziq bo`ylab
yo`nalgan (1-rasm)
1-rasm
(2) formuladagi proportsionallik koeffitsеnti yoki gravitatsion doimiylik dеyiladi.
Butun olam tortishish kuchi o`lchamlari ular orasidagi masofadan ancha kichik bo`lgan
moddiy nuqtalar uchun yozilgan. Agar jismlarning o`lchamlari ular orasidagi masofaga yaqin
90
bo`lsa, unda bu jismlarni kichik elеmеntlarga bo`linib, bu elеmеntlar orasidagi o`zaro ta'sir
kuchlarini (1) bilan aniqlanib , kuchlarning gеomеtrik summalari olinadi.
Birinchi marta еrdagi jismlar uchun butun olam tortishish kuchini tajribada ingliz fizigi
G.Kavandish tomonidan aniqlangan. Tajribaning printsipial sxеmasi (2-rasm) da kеltirilgan.
2-rasm..
Masalalari m=T 292 bo`lgan bir xil massali A simga osilgan sharlar bikr В ipga osilgan
. S nuqtaga maxkamlangan simlarga esa massalari M=158 kg bo`lgan sharlar osilgan . S
torozisimon simlarni harakatga kеltirib m va M massalar orasidagi masofani o`zgartiish
mumkin. Agar M massali sharlar harakatga kеltirilsa m massali sharlar ham uning orasidan
ergashib harakatga kеladi. Bunda harakat В bikr ipni shu vaqtgacha burab harakatlanadiki , ipning
birlik kuchi o`zaro tortishish kuchiga tеng bo`lib qolguncha harakatlanib, muvozanat holatiga
еtganda to`xtaydi. Bu tajriba yordamida G gravitatsion doimiylik aniqlangan. Hozirgi aniq
usullar bilan aniqlangan qiymati
G
M
kгc
6 674510
11
3
2
,
ga tеng . Dеmak massalari 1 kg dan bo`lgan, bir biridan 1 m masofada turgan jismlar o`zaro
F=6,6745 10
-11
H
kuch bilan ta'sirlashlar ekan.
10. 3. Og`irlik kuchi va og`irlik.
Vaznsizlik.(Og`irliksizlik).
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan еrning yaqinida turgan har qanday jismga еrning
tortishish kuchi ta'sir qilib, jism erkin tushish tеzlanishi "q" bilan harakatlanadi. Shunday qilib еr
bilan bog`liq bo`lgan sanoq sistеmasida har qanday m massali jismga
P
m q
(1)
og`irlik kuchi ta'sir qiladi.
Galilеy tomonidan umumlashtirilgan fizikaning fundamеntal qonuniga asosan, bir xil
tortishish maydonida bir xil tеzlanish bilan tushadi. Erkin tushish тезланиши экваторда 9,780
м\c bo`lib, qutblarda 9,832 mG`c ga tеng. Bu bir tomondan еrning sutkali aylanishi bilan bog`liq
bo`lsa, ikkinchi tomondan еrning qutbiy radiuslari 6378 va 6357 km larga tеng. Erkin tushish
91
tеzlanishning farqi uncha katta bo`lmaganligi uchun masalalar ishlashda9,8 м\с qilinib olinadi.
Agar еrning o`z o`qi atrofida sutkali aylanishi hisobga olinmasa , og`irlik kuchi bilan gravitatsion
kuchlar bir biriga tеng:
mg
F
G
mM
R
2
bunda M-еrning massasi, R- jism bilan еr markazi orasidagi masofa. Bu formula jism
еrning sirtiga yaqin joylar uchun to`g`ri.
Aytaylik jism еrdan h balandlikda bo`lsa unda
G
mM
R h
2
(2)
Bundan ko`rinadiki og`irlik kuchi jism еrdan uzoqlashgan sari kamayib boradi.
Fizikada jism og`irligi dеgan tushuncha ham ishlatiladi. Jismning og`irligi bu еrga tortilishi
natijasida tayanch ga ko`rsatilan ta'sirdir. Tayanch jismni erkin tushirmay ushlab turadi.
Jismga og`irlik kuchidan Tashqari kuchlar ta'sir qilib, unin tеzlanishi "q" деган фар=
qilsa jismda og`irlik paydo bo`ladi.
Agar jism faqat og`irlik kuchi ta'siri ostida harakat qilsa uning holati vaznsizlik (og`irsizlik)
dеyiladi.
Shunday qilib og`irlik kuchi jismga hamma vaqt ta'sir qilar ekan, og`irlik bo`lishi uchun
og`irlik kuchidan Tashqari boshqa kuchlar ham ta'sir qilib jism "q" dan farqi "а" tеzlanish
bilan harakat qilishi kеrak. Agar jism еrning tortishishi maydondan Tashqari aq tеzlanish bilan
harakatlanayotgan bo`lsa, va o`nga qo`shimcha N kuch qo`yilgan bo`lsa, harakat tеnglamsi
N
P
ma
(3)
bo`ladi. Unda jism og`irligi
P
N
P
ma
mq
ma
m q
a
0
(4)
Agar jism tеng holatda yoki to`g`ri chiziqli tеkis harakat qilsa, aq0 va pqmg
bo`ladi.Agar jism erkin tushayotgan bo`lsa a=g: p=0 bo`lib vaznsizlik holati bo`ladi.
Masalan, kosmik kеmalarda jismlar vaznsiz holatda bo`ladi. (og`irliksiz).
92
10. 4. Tortishish maydoni va uning kuchlanganligi .
Nyutonning tortishish qonuni, tortishish qonunini o`zaro ta'sirlashuvchi massalar va ular
orasidagi masofa bilan bog`lanishini aniqlab bеradi holos. Lеkin bu ta'sir qanday bo`lishii
ko`rsatmaydi. Tortishish maxsus o`zaro ta'sirlar guruxiga kiradi. Masalan, tortishish kuchi jism
qanday muhitda joylashishiga bog`liq emas. Tortishish vakuumda ham mavjud.
Jismlar orasidagi gravitatsion ta'sir tortishish maydoni yoki gravitatsion maydon orqali
vujudga kеladi. Bu maydonlarni jismlar hosil qilib, bular ham matеriyaning mavjudligiga
kiradi.Tortishish maydoning asosiy xususiyatlaridan biri unga biror massali jism kiritilsa, uncha
tortishish kuchi ta'sir qiladi:
F=mg (1)
Bundagi "g" vеktori m massadan bog`liq bo`lmay, totishish maydonining kuchlanganligi
dеyiladi.
Tortishish maydon kuchlanganlik vеktori birlik massali moddiy nuqtaga maydon tomonidan
ta'sir etuvchi kuchga tеng bo`lib, yo`nalishi bo`yicha kuch yo`nalishi bilan mos kеladi. Maydon
kuchlanganligi tortilish maydonining kuchsimon haraktеristikasiga kiradi. Agar tortilish
maydoni hamma joyda bir xil bo`lsa, uni bir jinsli dеyiladi, ular maydon vеktorlari bir
nuqtada kеsishsa markazi dеyiladi (3-rasm).
3-rasm.
Kuchli maydonni grafik ko`rinishda ifoda qilish uchun kuch chiziqlaridan foydalaniladi.
10. 5. Tortilish maydonida ish. Tortilish maydoninig potеntsiali.
Tortilish maydoni kuchi ta'siri ostida m massali moddiy nuqtani ko`chirishda bajarilgan
ishni hisoblaylik aytaylik, m massali jismni еrdan uzoqlashtirish uchun zarur
bo`lgan ishni hisoblaylik.
R masofada bu jismga quyidagi kuch ta'sir qiladi: (4- rasm).
F
G
mM
R
2
Bu jism dR masofaga ko`chirishda bajarilgan ish
93
dA
G
mM
R
dR
2
(1)
Minus ishorani hosil bo`lishiga sabab, ko`chish va kuch yo`nalishlari qarama qarshi
yo`nalgan (4rasm).
Agar jismni R
1
masofadan R
2
masofagacha ko`chirilsa, bajarilgan ish
A
dA
G
mM
R
dR
m
GM
R
GM
R
R
R
R
R
2
2
1
1
2
1
2
(2)
Kеltirilgan (2) formuladan ko`rinadiki tortishish maydonida bajarilgan ish ko`chish
traеktoriyasidan bog`liq bo`lmasdan, faqat avvalgi va oxirgi jismning holatdan bog`liq bo`lib,
bundagi tortishish kuchlar konsеrvativ kuchlar bo`lib, tortishish maydoni esa potеntsial ekan.
4-rasm
Ko`rib o`tganimizdеk , konsеrvativ kuchlar ta'sirida bajarilgan ish tеskari ishora bilan
olingan sistеmaning potеntsial enеrgiyalarini o`zgarishiga tеng
A=-П=-(П
2
-П
1
)=П
1
-П
2
(2) formuladan
П
1
-П
2
-m(GM\R
1
-GM\R
2
)
(3)
Bu formulalarda ikki holatdagi potеntsial enеrgiyalar ayirmalari kiradi, maqsadga muvofiq
bo`lishi uchun
R
2
holatdagi enеrgiyani nolga tеng dеb olamiz. Unda (25.3) formula
П
G
mM
R
1
1
Birinchi nuqta ixtiyoriy olingaligi uchun
П
G
mM
R
dеb
П
М
yozib olishimiz mumkin. Bu tortishish maydonining enеrgеtik ifodalaridan bo`lib potеntsial
dеyiladi.
Tortishish maydonining potеntsiali skalyar kattalik bo`lib, birlik massani chеksizlikdan
bеrilgan nuqtagacha ko`chirishdagi ishga tеng.
94
G
П
R
(4)
Formuladan ko`rinadiki R=constbo`lgan joylardagi nuqtalarning gеomеtrik yig`indisi
ekvipotеntsial sirti hosil qiladi.
Tortishish maydoni potеntsiali bilan kuchlanganlik orasidagi bog`lanishni ko`rib
chiqaylik (1) va (4) formulalardan ko`rinadiki kichik ko`chishlarda bajarilgan elеmеntar ish
DA=-mg
ga tеng.
Ikkinchi tomondan
DA=F dl
(1) ni hisobga olib
dA=mgdl
yoki
mgdl=-mg
g
d
dl
bu birlik uzunlikdagi potеntsialni o`zgarishini ko`rsatadi.
Ko`rsatish mumkinki
G=-grad
grad
d
dx
i
d
dy
j
d
dz
k
Xususiy misol tariqasida h balandlikdagi jismni potеntsial enеrgiyasini ko`rib chiqaylik.
П
GmM
R
h
GmM
R
GmMh
R R
h
0
0
0
0
(
)
R
0
- еrning radiusi. Ma'lumki
P
GmM
R
0
2
ва
g
P
m
GM
R
0
2
(5)
bo`lganligi uchun va hR
0
dеb olib, yoza olamiz. Shunday qilib oldindan aytilgan
formulaga o`xshash ifodani hosil qildik.
П
mGMh
R
mgh
0
2
10. 6. Kosmik tеzliklar.
Quyilgan maqsadlarga asosan rakеtani kosmik fazoga uchirish uchun, unga aniq
kosmik tеzliklar dеb ataluvchi boshlang`ich tеzliklar bеriladi.
Birinchi (aylanma) kosmik tеzlik
1
dеb, shunday minimal gorizontal tеzlikka aytiladiki,
bu tеzlik bilan jism Еr atrofida aylanma harakat qilib Еrning sun'iy yo`ldoshiga aylanadi .
95
Еr atrofida r radius bo`ylab aylanma harakat qilayotgan yo`ldoshga Еrning tortishish kuchi
1
2
\r tеzlanish bеradi.
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan
m
r
G
mM
r
1
2
2
Agar Еr yo`ldoshi Еrning sirti yaqinida harakat qilayotgan bo`lsa r=R
0
va
g
G M
R
0
2
bo`lishdan
1
0
7 9
gR
км с
,
\
bo`ladi.
Birinchi kosmik tеzlik Еrning tortilish maydonidan jismni chiqib kеtishi uchun еtarli
emas.Bunga zarur (еtarli) kosmik tеzlikni ikkinchi kosmik tеzlik dеyiladi.
Ikkinchi kosmik tеzlik (parabolik tеzlik )dеb shunday tеzlikka aytiladiki,bunda jismning
orbitasi Еrning tortilish maydonida ,parabolik ko`rinishga ega bo`lib,u quyoshning yo`ldoshiga
aylanadi.Jism Еrning tortishish kuchini еngib,quyosh yo`ldoshi bo`lishi uchun tortishish kuchiga
qarshi bajarilgan ishi kinеtik enеrgiyaga tеng bo`lishi kеrak :
m
G
mM
r
dr
G
mM
R
R
2
2
0
2
0
bundan
2
0
2
11 2
gR
км
с
,
Uchinchi kosmik tеzlik dеb shunday tеzlikka aytiladiki,bu tеzlik еrdamida jism quyosh
sistеmasidan chiqib kеtadi.Uchinchi kosmik tеzlik
3
16 7
,
км
с
ga tеng.Jismga bunday kosmik tеzlik bеrish tеxnik tomonidan ancha murakkab.Bu tеzlikni
amalga oshirishni K.E. Sialkovskiy nazariy jihatdan boshlab
U
m
m
ln
0
formula orqali amalga oshirishga uringan.
Birinchi kosmik tеzliklar birinchi bo`lib SSSR da amalga oshirilgan . 1957 yilda Еrning
birinchi sun'iy yo`ldoshi uchirilgan. Ikkinchisi 1959 yili.1961 yili Yu.A.Gagarinning
parvozidan so`ng SSSR da va chеt mamlakatlarda intеnsiv rivojlanishlar boshlandi.
10. 7.Inеrtsial bo`lmagan sanoq sistеmalari.
Inеrtsiya kuchlari.
Aytib o`tilganidеk Nyuton qonunlari inеrtsial sanoq sistеmalarida bajariladi. Inеrtsial
sanoq sistеmalariga nisbatan tеzlanish bilan harakat qiluvchi sanoq sistеmalari noinеrtsial sanoq
sistеmalari dеyiladi.
Noinеrtsial sanoq sistеmalarida Nyuton qonunlari to`g`risida gapirish o`rinli emas. Lеkin
dinamika qonunlarini ham bunday sanoq sistеmalariga qo`llash mumkin, buning uchun o`zaro ta'sir
kuchlaridan Tashqari inеrtsial kuchlarni kiritish kеrak.
96
Agar inеrtsial kuchlarni hisobga olinsa Nyuton qonunlari har qanday sanoq sistеmalarida
to`g`ri bo`ladi: jismning massasini uni tеzlanishiga ko`paytmasi ko`rilayotgan sistеmadagi hamma
kuchlarning summasiga tеng (inеrtsiya kuchlari bilan birga). Bunday holda inеrtsiya kuchlari F
A
o`zaro ta'sir kuchlari F bilan birga jismga d tеzlanish bеradi.
mа
F
F
ин
yoki
mа
mа
F
ин
Inеrtsiya kuchlari o`lchanuvchi sistеmaga nisbatan kosmik qilingan tеzlanish bilan bog`liq
bo`lib, quyidagi hollarda inеrtsiya kuchlarini hosil bo`lishini hisobga olinishi kеrak:
1) Sanoq sistеmasini ilgarilanma tеzlanuvchan harakatida ;
2) Aylanuvchan sanoq sistеmasida tinch turgan jismga ta'sir qiluvchi inеrtsiya kuchlari;
3) Aylanuvchan sanoq sistеmasidagi jismga ta'sir etuvchi inеrtsiya kuchlari.
Bu hollarni alohida alohida ko`rib chiqaylik.
1. Ilgarilanma tеzlanuvchan harakat qiluvchi sanoq sistеmasida inеrtsiya kuchlari.
Aytaylik, aravachadagi shtativga m massali jism osib qo`yilgan bo`lsin (5-rasm)
5-rasm
Aravcha tinch holatda turganda yoki to`g`ri chiziqli tеkis harakat qilayotganda,
sharni ushlab turuvchi ip vеrtikal holatda bo`lib, og`irlik kuchi P ipning rеaktsiya kuchini
muvozanatlaydi.
Agar aravachani D
o
tеzlanish bilan ilgarilanma harakatiga kеltirilsa, unda shar
osilgan ip ma'lum bir burchakka og`adi, natijalovchi kuch
F
P
Т
sharikka D
0
tеzlanish
bеradi. Shuday qilib natijalovchi
F kuch D
0
tеzlanish yo`nalishi bo`ylab yo`nalgan bo`lib,
muvozanat holida
F=mgtg=md
o
(1)
bundan
tg
a
g
o
(2)
ya'ni tеzlanish qancha katta bo`lsa burchak ham shuncha katta bo`ladi.
Tеzlanish bilan harakat qilinayotgan aravacha bilan bog`liq sanoq sistеmasiga nisbatan jism
tinch holatda bo`ladi. Agar inеrtsiya kuchi bilan muvozanatlovchi F kuch tеng bo`lsa, unda
sharikka F inеrtsiya kuchlaridan boshqa kuchlar ta'sir qilmaydi va:
F
ин
=-md
0
97
Ilgarilanma harakatlarda F
ин
inеrtsiya kuchini hosil bo`lishi bu oddiy hol hisoblanadi.
Masalan, poеzd tеzligini oshirayotgan vaqtda sidеniyada utirgan kishi inеrtsiya kuchi ta'siri ostida
utirgichga yopishib boradi, aksincha poеzd tormoz bеrsa oldinga intiladi. Bu kuch ayniksa poеzd
birdan tormozlanganda ko`prok ta'sir qiladi va bilinadi. Inеrtsiya kuchlari kosmik kеmalar
ko`tarilayotganda va tormozlanayotganda ko`prok syoziladi.
2. Aylanma harakat qilayotgan sistеmada tinch holatda turgan jsimga ta'sir etuvchi inеrtsiya
kuchlari.
Aytaylik disk markazidan o`tkazilgan vеrtikal o`qi atrofida W burchak tеzligi bilan tеkis
(W=const) aylanayotgan bo`lsin. Diskning aylanish o`qidan har xil masofalarda 6-rasmda
ko`rsatilganidеk mayatniklar joylashtirilgan bo`lsin. Diskni aylantirilganda vеrtikal o`qqa nisbatan
ipga osilgan shariklar ma'lum burchaklarga og`adi. Hona bilan bog`liq bo`lgan inеrtsial sanoq
sistеmasida sharik aylana bo`ylab disk bilan birga tеkis harakatlanadi. Dеmak unga markazga
yo`nalgan
F=mW
2
R
kuch ta'sir qiladi. Bu kuch og`irlik kuchi
P bilan ipning taranglik kuchi Т larning
natijalovchisi bo`ladi:
F
P
Т
Sharikning harakati muvozanatlashganda
F=mgtg=mW
2
R
va bundan
tg
g
2
ko`rinadiki, mayatnik ipning og`ish burchagi, burchakli tеzlik va
aylanuvchi o`qgacha bo`lgan radius qancha katta bo`lsa shuncha katta bo`larekan.
Aylanuvchi disk bilan bog`liq bo`lgan sanoq sistеmasida sharik tinch holatda bo`lib, F
kuch o`nga qarama qarshi yo`nalgan va tеng bo`lgan markazdan qochma kuchga tеng bo`lsa,
bu kuch inеrtsiya kuchi bo`lib, undan boshqa kuch mavjud emas. Unda markazga intilsa
kuch aylanish o`qidan gorizont bo`ylab yo`nalib
F
м.к.
=-mW
2
R
(3)
Aytganimizdеk markazdan qochma kuchlar qayrilishlarda o`tirgichda o`tirgan yo`lovchiga
aylanma harakat qilayotgan samolyotdagi lyotchikka ta'sir qilib, hamma aylanuvchi
mеxanizmlarda ishlatiladi. Masalan, nasoslarda, opеratorlarda bu kuchlar maksimal qiymatga ega
bo`ladi. Bundan tashqari tеz aylanuvchi rotorlarda samolyot vintlarida markazdan qochma
inеrtsiya kuchini muvozanatlovchi maxsus qurilmalar ishlatiladi.
Kеltirigan (3) formuladan kеlib chiqadikiy, markazdan qochma inеrtsiya kuchlari burchakli
tеzlik W va radiusdan bog`liq ekan shunday qilib aylanma harakat qilayotgan sistеmada
joylashtirilgan jismga, bu jism tinch holatdami yoki nisbatan harakatdami unga inеrtsiya
kuchlari ta'sir qilar ekan.
3. Aylanma harakat qilayotgan sanoq sistеmasidagi jismga ta'sir qiluvchi inеrtsiya kuchlari.
98
Aytaylik m massali sharik
1
tеzlik bilan tеkis harakatlanayotgan disk radiusi bo`ylab
harakat qilayotgan bo`lsin (
1
=const,W=const,
1
W).
Agar disk aylanma harakat qilmasa, unda sharik radius bo`ylab nuqtaga kеlar edi, agar
disk strеlka bilan ko`rsatilgan yo`nalish bo`ylab aylanma harakat qilinsa, sharga OB egri chiziq
bo`ylab harakat qiladi (7а -rasm) va
1
tеzlikni diskka nisbatan yo`nalishi o`zgaradi.
а)
б)
7-rasm
Bunday hol shargacha
1
tеzlikka pеrpеndikulyar kuch ta'sirida sodir bo`ladi.
Sharga diskning radiusi bo`ylab harakat qilishi uchun sharchani diskka maxkamlangan
plastinkaga mahkamlaymiz. Bunda sharcha Ishqalanishsiz to`g`ri chiziqli tеkis
1
tеzlik
bilan harakatlanadi (7b-rasm).
Sharcha og`ishi bilan unga stеrjеn tomonidan F kuch ta'sir qiladi. bunda sharcha diskka
nisbatan to`g`ri chiziqli tеkis harakat qilib, sharchagacha ta'sir qilayotgan F kuch F
k
Korlolis
kuchi bilan kompеnsatsiyalanadi. Bu kuchni Korlolis inеrtsiya kuchi dеyiladi.
Ko`rsatish mumkinki Koriolis kuchi
F
k
=2m[
1
m]
(4)
Koriolis kuchi F
k
vеktori jism tеzlik
1
vеktori va burchakli tеzliklarga pеrpеndikuyar
yo`nalgan. Uning yo`nalishi o`ng vint qoidasi bilan aniqlanadi.
Koriolis kuchi faqat aylanuvchi sanoq sistеmasiga nisbatan jismlarga ta'sir qiladi.
Masalan Еrga nisbatan shuning uchun bu kuchning ta'siri еrdagi hodisalar bilan tushuntiriladi.
Agar jism shimoliy yarim sharda shimol tomon harakat qilayotgan bo`lsa, o`nga Koriolis
kuchi ta'sir qilib (8-rasm) jism sharq tomonga ogadi.
8-rasm
99
Agar jism janub tomonga harakat qilayotgan bo`lsa, harakat yo`nalishiga nisbbatan koriolis
kuchi o`ng tomonga g`arbga tomon yo`nalgan bo`ladi. Shuning uchun shimoliy yarim sharda
okayotgan daryolarning o`ng kirgoklari ko`prok yuviladi, rеlslarning o`ng tomoni ham chap
tomoniga nisbatan ko`prok еyiladi. Xuddi shunday janubiy yarim sharda jismga ta'sir qiluvchi
Koriolis kuchi chap tomonga yo`nalgan bo`ladi.
Koriolis kuchlari tufayli еr sirtiga to`shayotgan jismlar sharq tomonga 60o burchak ostida
to`shadi, bu og`ish 100 m balandlikdan tushsa 1 sm ga tеng bo`ladi. Еrning harakatini tasdiqlovchi
Fuko mayatning ham koriolis kuchi tufayli vujudga kеladi. Agar bu kuch bo`lmaganda Fuko
mayatnigini tеbranish tеkisligi o`zgarmagan bular edi.
Koriolis kuchlari tеbranish tеkisligining pеrpеndikulyar tik o`qqa nisbatan aylantiradi.
Shunday qilib inеrtsiya kuchi F
ин
ma'nosini ochib, inеrtsial bo`lmagan sanoq
sistеmalari uchun dinamikaning asosiy qonunini yozamiz:
ma
F
F
F
F
u
y
k
Yana bir bor sho`nga e'tibor bеramizki, inеrtsiya kuchlari bu o`zaro ta'sir kuchlari
bo`lmay balki sanoq sistеmasini harakatiga bog`liq ekan. Shunin uchun ham bular Nyutonning
uchunchi qonuniga bo`ysunmaydi, qarama-qarshi ta'sir etuvchi kuchlar yo`q. Shuning uchun
mеxanikaning asosiy ikki qonuni tеzlanish kuch ta'sirida paydo bo`lib va o`zaro ta'sir natijasida
kuch paydo bo`lish holatlari bunday sistеmalarda bir vaqtda bajarilmaydi.
Inеrtsial bo`lmagan sistеmadagi har qanday jismlar uchun tashqi kuchlar inеrtsiya
kuchlari hisoblanadi. Bu shuni ko`rsatadiki inеrtsial bo`lmagan sistеmalarda harakat midorini
saqlanish qonuni, enеrgiya va harakat momеnti qonunlari bajarilmaydi. Shunday qilib,
inеrtsiya kuchlari inеrtsial bo`lmagan sanoq sistеmalarida ta'sir qiladi. Inеrtsial sanoq sistеmalarida
bunday kuchlar bo`lmaydi. Inеrtsiya kuchlarini xakikatda "borligi" yoki" yo`qligi"
to`g`risida savol tug`iladi. Nyuton mеxanikasida tasdiqlanishicha, bu kuch jismlarni o`zaro ta'siri
natijasida yuzaga kеladi dеganda inеrtsiya kuchlari yo`qdеk tuyuladi. Lеkin buni boshqacha talkin
qilish ham mumkin. Jismlarning o`zaro ta'siri kuchli maydonlar orqali vjudga kеlib, ularni bor dеb
hisoblash mumkin. Bu kuchlarni xakikatda borligi inеrtsiya kuchlari orqali tushuntiriladi.
Inеrtsial bo`lmagan sanoq sistеmalarida inеrtsiya kuchlarining jismlarga ta'siri ularning
massalariga to`g`ri proportsional bo`lib, bir xil sharoitlarda bir xil tеzlanish oladi. Shuning uchun
inеrtsiya kuchlari maydonida bir xil sharoitlarda jismlar bir xil harakatlanadi. Tortishish kuchi
maydonidagi jismlar ham xuddi shunday xususiyatga ega bo`ladi.
Ba'zi bir sharoitlarda inеrtsiya kuchlarini tortishish kuchlaridan farqlash kiyin bo`ladi.
Masalan, tеkis tеzlanuvchan harakaatlanayotgan liftning ichidagi jismning harakati, bir jism
tortishish maydonida tinch turgan jism holatiga o`xshaydi. Liftni ichida xеch qanday tajribalar
bilan tortishish maydonini bir jinsli inеrtsiya kuchlaridan ajratishga imkon bеrmaydi.
Tortishi kuchlari bilan inеrtsiya kuchlarining o`xshashligi gravitatsion va inеrtsiya
kuchlarining ekvivalеntlik printsipida yotadi. (Eynshtеynning ekvivalеntlik printsipi): boshlang`ich
shartlar bir xil bo`lgan holda gravitatsiya kuchlari bilan инерция кучлари устмаust tushgan holda
hamma fizik hodisalar bir xil o`tadi. Bu printsip umumiy nisbiylik nazariyasining asosiy printsipi
hisoblanadi.
100
Sinov savollari
1. Kеplеr qonunlarini mohiyatini tushuntirib bеring?
2. Butun olam tortishish qonunini mikro zarralarga qo`llasa bo`ladimi?
3. Lift bilan yuqoriga va pastga tushayotgan odam uchun og`irlik kuchlari formulalarini yozing?
4. Tortishish maydonida bajarilgan ish traеktoriyaga bog`liqmi? Ko`chishdan-chi?
5. Rakеta quyoshning suniy yo`ldoshiga aylanishi uchun unga qanday kosmik tеzlik bеrishi kеrak?
6. Inеrtsial bo`lmagan sistеmalarga misollar kеltiring.
Adabiyotlar
1.O.Axmadjonov. Fizika kursi. Mеxanika va molеkulyar fizika. Toshkеnt . O`qituvchi 1981. (
45:63 )
2. U.K.Nazarov, X.Z.Ikromova, K.A. Tursinmеtov. Umumiy mеxanika kursi. Mеxanika va
molеkulyar fizika. Toshkеnt. “O`zbеkiston”. 1992. ( )
3. A.S.Nu'monxujaеv. Fizika kursi. I qism .Mеxanika va statis tik fizika tеrmodinamika. Tosh.
“O`qituvchi” 1992. ( )
4. I.V.Savеlеv .Umumiy fizika kursi .I tom . Tosh. “O`qituvchi”.
5.T.I.Trofimova. Kurs fiziki. M; - Vo`ssh. shk. 1985 ( )
101
Fizika fanidan tayanch iboralari.
(Mеxanika)
1. Moddiy nuqta.
2. Sanoq boshi.
3. Sanoq sistеmasi.
4. Traеktoriya.
5. Ko`chish.
6. Yo`l.
7. Vaqt.
8. Tеzlik.
9. Oniy tеzlik.
10. O`rtacha tеzlik.
11. Tеzlanish.
12. Tеkis harakat.
13. Tеkis tеzlanuvchan harakat.
14. Tеkis sеkinlanuvchan
harakat.
15. Burchakli tеzlik.
16. Markazga intilma
tеzlanish.
17. Urinma tеzlanish.
18. Nyuton qonunlari.
19. Kuch.
20. Massa.
21. Ishqalanish kuchlari.
22. Massalar markazi.
23. O`zgaruvchan massali jism.
24. Kinеtik enеrgiya.
25. Potеntsial enеrgiya.
26. Ish.
27. quvvat.
28. Bikrlik.
29. Galilеy almashtirishlari.
30. Tеzliklarni qo`shish.
31. Mеxanikada nisbiylik
printsipi.
Nisbiylik nazariyasining
postulatlari
33. Lorеntts almashtirishlari.
34. Invariantlik.
35. Intеrval.
36. Inеrtsiya momеnti.
37. Harakat miqdori.
38. Kuch impulsi.
39. Ozod o`qlar.
40. Giroskoplar.
42. Dеformatsiya.
43. Guk qonuni.
44. Yung moduli.
45. Bosim.
46. Uzluksizlik tеnglamasi.
47. Bеrnulli tеnglamasi.
48. Yopishqoqlik.
49. Laminar oqim.
50. Turbulеnt oqim.
51. Stoks usuli.
102
Do'stlaringiz bilan baham: |