|
Yer bozoriga davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatishning asosiy turlari
54
Nazorat turlari
Asosiy maqsad
Mamlakatlar
Yer oldi-sotdi va ijarasini
tartibga solish
Yerni faqatgina malakali
(tayyorgarlik darajasi va
tajribasi, yashash joyi,
qishloq xo‘jaligi asosiy
daromad manbai va h.k.)
fermerlar tomonidan sotib
olinishini ta’minlash
Daniya, Germaniya, YAponiya
Yerlarning o‘ta
markazlashtirilishiga yo‘l
qo‘ymaslik
Daniya, Germaniya, YAngi
Zelandiya, SHveysariya,
Ispaniya, Fransiya
Yerlarning o‘ta maydalashib
Daniya, Germaniya, Irlandiya,
54
Муаллиф тадқиқотлари асосида тузилган.
241
ketishiga yo‘l qo‘ymaslik
Italiya, YAponiya, Portugaliya,
Ispaniya, SHveysariya,
Nidyerlandiya, Norvegiya
Malakali fermerlarni doimiy
yashash joylaridan ko‘chib
ketishiga yo‘l qo‘ymaslik
Norvegiya
Yer uchastkasining bitimdagi va bozor qiymati o‘rtasidagi tafovut yer
bozorining shakllanishiga asosiy to‘siq bo‘lib kelmoqda. Ushbu bozorning
rivojlanmasligi institutsional chegaraning, jumladan, ma’muriy chegarala-nish
(to‘siq) va mahsulot ishlab chiqaruvchi mavjud yer uchastkasiga bo‘lgan talabning
yo‘qligi. Ko‘p hollarda yer uchastkasiga bo‘lgan talabning yo‘qligi qishloq
xo‘jaligi mahsulotiga bo‘lgan talab va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning
daromadligiga bog‘liq bo‘lib qolgan.
Rossiyada ham boshqa davlatlar singari yer bozorining o‘ziga xosligi,
mintaqaviy bir xilda emasligi ko‘zga tashlanadi. Turli hududlardagi yer bozorida
tuzilgan bitimlarning soni, talab va taklifning darajasi, ishtirokchilar tarkibi,
bitimlarni tartibga solish va mavjud yer uchastkasi aylanmasidagi chegaralanishlari
bilan ajralib turadi.
Ushbu mamlakat yer bozorining xususiyati yer uchastkasining yashirin
aylanmasi mavjudligi bilan izohlanadi. Ko‘pchilik yer bilan bog‘liq bitimlar
rasmiy qayd qilinmasdan tuziladi. Ayniqsa, bu qishloq xo‘jaligi yerlarining
ijarasiga tegishli barcha yer bilan bog‘liq bitimlar statistikasida qayd etilmaydi.
O‘zbekistonda yer bozorining tashkil etilish asosi bozor iqtisodiyotiga
o‘tishda yer munosabatlari tizimining yangi shakllarini ishlab chiqishni talab
qiladi. Lekin bu tizim munosabatlarining asosiy elementi ko‘chmas mulk bozori
hamda yer bozori hisoblanadi. Ma’lumki yer egalari avval amalda yo‘q edi. Biroq
ko‘plab tomorqa yer egalari bo‘lib, aslida yer uchastkasiga ko‘p yillardan buyon
egalik qilsada, lekin egalik huquqi hujjatiga ega emas. 2006 yil 24 iyulda qabul
qilingan “Yuridik shaxslar va fuqarolar-ning binolari hamda inshootlari bilan band
bo‘lgan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi 3780-sonli O‘zbekiston
242
Respublikasi Prezidenti Farmoni shunday imkoniyatni beradi. Ayni shu
farmonning qabul qilinishi mamlakatimizda yer bozori tashkil etilishi va
shakllanishining boshlang‘ich nuqtasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin, chunki endi
yer tovar sifatida ishtirok etishi, ya’ni oldi-sotdi ob’ekti bo‘lib hisoblanadi. Bu
jarayonning muhim natijasi bu - yer uchastkalarining iqtisodiy aylanmaga jalb
etilishidir.
Yerlarni tashkilotlar egalari tomonidan xususiylashtirish ikki yoqlama
ta’sirga ega: makro va mikroiqtisodiy darajada. Birinchi holatda, bu yerlarni sotib
olish hisobiga davlat byudjetining daromad qismining ko‘payishi. Shuningdek yer
bozorini faol harakatida ushbu hududda investorlar uchun progressiv, bashorat
qilib bo‘ladigan va qulay sharoit yaratiladi, chunki ularni doimo “tegishli yer
uchastkasiga qo‘yilgan kapital va huquqlarga qanday kafolat bor?” kabi savollar
qiziqtiradi.
O‘zbekistonda yer bozorining shakllanish jarayonida o‘zining amaliy
echimini kutayotgan qator muammolar mavjud bo‘lib, ularning ichida eng
dolzarblari sifatida quyidagilarni ta’kidlash joiz:
me’yoriy-huquqiy munosabatlarning bozor tamoyillariga mos asoslari
yaratilmaganligi;
yer bozori institutsional asoslarining to‘liq shakllantirilmaganligi;
yer bozori infratuzilmasi ob’ektlarining to‘liq shakllantirilmaganligi va
mavjudlari faoliyatining rivojlanmaganligi;
yer bozori sub’ektlarining bozor munosabatlarida faoliyat yuritishga tayyor
emasligi va amaliy tajriba etishmasligi;
aholining bozor talablariga mos moliyaviy-iqtisodiy ta’minlanma-ganligi
kabilar.
Shuningdek yer bozori infratuzilmasini shakllantirish va faoliya-tini
takomillashtirishda asosiy e’tibor yer bozorining vazifalaridan kelib chiqqan holda
uning iqtisodiy mexanizmlari samarali faoliyat yuri-tishda asosiy bo‘g‘in
bo‘lmog‘i lozim.
243
Ushbu holatlar, avvalambor, davlatning tartibga solish rolini aniqlash uchun
yer bozorining o‘ziga xos vazifalarining iqtisodiy mohiyati-ni aniqlashni taqozo
etadi. Shu nuqtai nazardan ham yer bozorining asosiy vazifalariga quyidagilarni
kiradi:
yer fondidan samarali foydalanish;
turli xo‘jalik yuritish sub’ektlarining yerdan samarali foydalanish va
barqaror faoliyatini ta’minlash;
yerning bozor, talab va taklif bahosi hamda yerning sifat va boshqa tavsiflari
bo‘yicha ma’lumotlar bazasini shakllantirish;
yer fondidan samarali foydalanish darajasini oshirish va fan-texnika
taraqqiyoti natijalarini qo‘llashni rag‘batlantirish;
yerda samarali xo‘jalik yuritish va mulk shakllarini aniqlash hamda ularni
tabaqalashtirish;
yer sotuvchi va sotib oluvchilar bilan aloqalarni o‘rnatish, yerga bo‘lgan
talab va taklifni hamda bozor bahosini aniqlash;
yer fondi toifalari bo‘yicha yerlarning taqsimlanishi va takror taqsim-
lanishini tartibga solish;
yerdan yer rentasining barcha turlari bo‘yicha foydalanishni rag‘bat-
lantirish;
kapital faoliyatning bir sohadan boshqa sohaga o‘tishini tartibga solish;
qishloq xo‘jaligi ekinlari maydonini tartibga solish kabilar.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun mamlakat miqyosida makromuhit
yaratilmog‘i lozim. Shuningdek davlat tomonidan yer bozorini tartibga solish va
bozorning o‘z-o‘zini tartibga solishning o‘zaro mutanosibligiga erishish uchun
tashkiliy, huquqiy va iqtisodiy asoslar ishlab chiqilishi hamda ularning samarali
faoliyati uchun shart-sharoit yaratilishi zarur. Bunday holatning barpo etilishi
nafaqat yer resurslaridan samarali foydalanishni, balki iqtisodiy inqirozlar davrida
ham xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning barqaror faoliyat yuritishlarini ta’minlashda
muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham O‘zbekistonda yer bozorini
244
shakllantirishni davlat tomonidan tartibga solish maqsadida 13.1 – sxemada
keltirilgan yo‘nalishlarga ustuvorlik berish zarur. Shu nuqtai nazardan ham
O‘zbekistonda yer bozorining shakllanishi va rivojlanishining o‘ziga xos
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yer bozorini davlat tomonidan tartibga
solishning modelini ishlab chiqishni tavsiya etamiz. Ushbu model 13.2-jadvaldagi
yo‘nalishlar va usullar (dastaklar) orqali amalga oshirilmog‘i lozim.
Albatta, bu borada tegishli va manfaatdor davlat idoralari inventarizatsiya
bosqichlari,
maydoni,
xarajatlarning
bahosi
va
kutilayotgan
245
Do'stlaringiz bilan baham: |
