|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
115
lozimligini inobatga oladigan bo‘lsak, bunday kadrlarni tayyorlash, malakasini oshirish ishlarini tizimli
ravishda yo‘lga qo‘ymoq lozim.
Korpus tilshunosi juda katta miqdordagi matnlar asosida ishlaydi. Korpuslarhar doim elektron
shaklda saqlanadi va shu bilan ularga tez va oson kirish mumkin.Shuningdek, bir necha savollarga qisqa
soniyalarda javob topish mumkin. Korpuslar yirik ma’lumotlar bazasida adashib qolmaslik uchun xarita
vazifasini bajaradi. Korpuslarda o’zbek tilida qo’llaniluvchi so’zlar chastotalarini aniqlsh mumkin. Ayrim
so’zlar matnda tez-tez uchraydi. Sud jarayonida lingvistik ekspertizalarini amalga oshirishda anonim
xatlar muallifini aniqlashda konfliktli matndagi odatda kam qo’llaniladigan so’zlarni korpus orqali qidirib
chastotasini aniqlash imkoni beradi. Masalan, turli nutq uslublari doirasida so’zlikning tanlanishi farq
qiladi. Shuningdek,yoshi, ma’lumot darajasi, jinsiga ko’ra nutq bir-biridan farq qiladi. AQSHda bo’lgan
bir sud majlisida guvoh noma’lum xat tashkilot rahbari tomonidan yozilganligi haqida ko‘rsatma beradi.
Biroq matnda qo‘llangan so‘zlar “the Brown corpus” orqali qo’llanilish doirasi, chastotasiga ko’ra
lingvist-ekspertlar tomonidan tekshiriladi. Shunda matn va ayblanuvchining boshqa qo’lyozmalari
o’rtasida sezilarli tafovutlar borligi aniqlanadi. [Malcolm Coulthard. 2013:202]. Korpus bizga birgalikda
sodir bo'lishlar yoki kollokatsiyalar haqida ham aytib berishi mumkin. Aksariyat hollarda alohida so'zning
matnda paydo bo'lishi o'z-o'zidan ajoyib yoki o'ziga xos hodisa emas, lekin uning boshqa so'zlar bilan
Grammatik jihatdan bog’lanishida noodatiy hollar kuzatilishi mumkin. So’z nutqda o’z valentligiga ega
bo’lmagan so’z bilan bog’lanishi mumkin.. Masalan, matn uchun “mehanika” so’zining “solmoq” fe’li
bilan bog’lanishi odatiy emas. Korpus birinchi navbatda bizgamatnda ushbu so'zlarning alohida-alohida
paydo bo'lishi ehtimoli qanchalik katta bo'lsa, unda bu ehtimolular uchun umuman paydo bo'lishi va
nihoyat, qisqa matnda qanday bo'lishi mumkinligini aytib berishi mumkin.Shunda lingvist-ekspert uchun
holatlarni aniqroq baholash imkoniyati yuzaga keladi. Yuqorida hosil bo’lgan bog’lanishning matnlarda
tasodifiy paydo bo’lish ehtimoli va uning yirik yoki kichik matnlarda qo’llanilishi shakli haqidagi
ma’lumotlar aniqlanadi. Shunda matn bir muallifga yoki mualliflar jamoasiga tegishli ekanligi
oydinlashadi. baholash uchun ancha yaxshi holatga keladi.
So‘nggi vaqtlarda ijtimoiy tarmoqlarda shaxs ijtimoiy xavfsizligiga, sha’ni va qadr qimmatiga daxl
qiluvchi xabarlar, kommentlarning ko‘payishi, keng jamoatchilik e’tiborini tortishi natijasida bu boradagi
da’vo arizalari soni ortib bormoqda. Ayniqsa, internet taraqqiyoti natijasida Konstitutsion tuzumga
tajovuz qiluvchi, milliy, etnik , irqiy va diniy nizolarni qo‘zgashg‘ash, urushni targ‘ib qilish mazmunidagi
siyosiy xabarlar, kiber jinoyatlar soni ortishi kriminolingvistika takomili, shuningdek, malakali lingvist-
ekspertlarga bo‘lgan ehtiyojni tobora ortishiga sabab bo‘ladi. Dastavval qo‘lyozma matnlar bilan ish
tutgan ekspertlar endi keng ko‘lamdagi konfliktli matnlar bilan ishlashlariga to‘g‘ri keladi. Bunda ,
birinchidan, tilning yirik korpusidan foydalanish ish hajmining samaradorligiga omil bo‘lsa, ikkinchi
tarafdan ekspertlar potensialini oshirishga xizmat qiladi.Sababi ekspert konfliktli matnning stilistik
jihatlarini tahlil qilishda turli lingvistik bilimlarga ehtiyoj sezadi. Til korpusidan foydalangan holda,
yuqoridagi “Evans ishi” singari holatlarda aynanlik, o‘xshashlik va tafovutlarni oson aniqlash imkoniyati
yuzaga keladi. Odatda anonim xatlar muallifini anilqashda tezkorlik muhim omil sanaladi. Tergovchi va
lingvist-ekspertlar guruhi matn “kod”ini qanchalik qisqa muddatda ochishsa, jarayonning ijobiy yechim
topishiga shuncha katta ta’sir o‘tkaziladi. Kriminalistikadagi ko‘pgina ochilmagan jinoyatlar muallif
shaxsini aniqlay olmaslik, yoki aniqlashga kechikish asnosida yuzaga keladi.Boisi birinchidan, lingvistik
ekspertiza jarayonida ekspert juda ko‘p ma’lumotlar bazasiga tayanadi; ikkinchidan aniq xulosa berish
uchun matnning lingvistik belgilari taqqoslanadi, tahlil qilinadi. Albatta, bunda lingvist-ekspert o‘z
gipotezalariga asoslanib ish tuta olmaydi. Uning xulosalari sud jarayonining o‘zgarishiga omil bo‘lishi
mumkin. Shu sababdan ekspert tayyor ilmiy asoslangan yirik ma’lumotlar bazasidan foydalandi. Bu esa
til korpusi va uning negizida kriminolingvistika uchun xususiy tarmoq korpuslarning yaratilishiga katta
ehtiyoj borligini ko‘rsatadi.
Korpus tilshunosligi 1960-yillardan beri mavjud bo‘lib, sud-lingvistikasi nisbatan yangi soha
sifatida sudda lisoniy dalillarni va tilshunoslikning huquqiy matnlar va nutqlarga nisbatan keng
qo‘llanilishini o‘z ichiga oladi. Tabiiy tilning kompyuter korpuslari orqali matn nafaqat leksik-semantik,
balki grammatik tarzda belgilanishi, tahlil qilinishi, kelishuv, kollokatsiya va boshqa maxsus dasturiy
ta'minot bilan tahlil qilinishi mumkin. Sud tilshunosligining nisbatan qisqa tarixida uning namoyandalari
munozarali mualliflik kabi savollarga oydinlik kiritish maqsadida korpus tilshunoslik texnikasidan tez-tez
foydalanib kelishgan. Lingvistik ekspertiza jarayonida korpuslardan foydalanishni keng va tor ma’noda
qo‘llash mumkin. Tor ma’noda tergovgacha surishtiruv-qidiruv jarayonlarida ekspertiza belgilangan
Do'stlaringiz bilan baham: |
