Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti gidrometeorologiya kafedrasi landshaftshunoslik



Download 0,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/42
Sana02.01.2022
Hajmi0,86 Mb.
#311486
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   42
Bog'liq
landshaftshunoslik-1

 

 

7-mavzu: LANDSHAFTLARNING HUDUDIY TABAQALANISHI VA 

TABAQALANISH OMILLARI 

Reja 

 

1

 

Tabaqalanishning asosiy qonuniyatlari. 

2. Zonallik, azonallik,  provinsiallik.  

3. Landshaftlarning balandlik bo‗ylab mintaqalanishi va landshaft yaruslari. 

4. Landshaftlarning kelib chiqishi va rivojlanishiga bog‗liq holda juftlashib kelishi. 

(paragenetik va paradinamik landshaftlar). 

 

Tayansh  iboralar:

 

Zonallik,  azonallik,    provinsiallik,  yaruslilk,  paragenetik  va 

paradinamik landshaftlar 

 

 

Hududiy tabiiy geografik bo‘linishning asosiy qonuniyati kenglik zonallikdir. 

Kenglik 

zonallik 

deganda 

tabiiy 


geografik 

jarayonlar, 

komponentlar, 

geosistemalarning  ekvatordan  qutblarga  tomon  qonuniy  ravishda  almashinib 

borishi  tushuniladi.  Bu  almashinishning  asosiy  sababi  Yerning  shar  shaklida 

ekanligi  va  unga  bog‘liq  holda  Quyosh  enargiyasining  yer  yuzasiga  turli  burshak 

ostida tushishidir. 

Yer  yuzasida  zonallikning  vujudga  kelishida  tashqi  astronomik  omillarning 

roli  ham  katta.  Bulardan  biri  Quyosh  bilan  Yer  orasidagi  masofa.  Agar  yer 

Quyoshdan  Pluton  sayyorasi  kabi  masofada  joylashganda  edi.  Ekvator  bilan 

qutblar  orasida  insolyasiya  farqi  yo‘qolib,  hamma  joy  bir  xil  sovuq  bo‘lar  edi. 

(Pluton  yuzasidan  1000-2300

0

  S).  Agar  yaqin  bo‘lganda  edi  butunlay  qizib  ketar 



edi.   


 

53 


Yer  shari  massasi  ham  zonallikka  ta‘sir  ko‘rsatadi,  agar  yer  shari  massasi 

kichik  bo‘lganda,  o‘zida  atmosferani  tutib  tura  olmas  edi.  Natijada  Quyosh  nuri 

qayta  taqsimlanmagan  va  transformasiyalanmagan  bo‘lar  edi.    Yer  o‘z  aylanish 

tekisligiga  nisbatan  66,5

0

  og‘ib  turishi  ham  Quyosh  nurlarini  notekis 



taqsimlanishiga  olib  keladi  va  landshaftlar  zonalligini  murakkablashtiradi.  Agar 

yer o‘qi orbitasiga nisbatan perpendikulyar bo‘lganda har bir kenglik yil bo‘yisha 

bir xil miqdorda Quyosh energiyasini olgan bo‘lar va fasllar vujudga kelmas edi.  

Landshaft  qobig‘idagi  zonallik  faqatgina  planetar,  kosmik,  astronomik 

sabablarga  bog‘liq  bo‘lib  qolmasdan,  geografik  qobiq  tabiatiga  ham  bog‘liqdir. 

Agar yerdagi zonallik faqat astronomik sabablarga bog‘liq bo‘lganda edi, Quyosh 

tushish  chizig‘i  to‘g‘ri  yo‘nalishda  bo‘lib,  zonalar  geografik  parallellarga  mos 

bo‘lar  edi.  Kenglik  zonalar  chegarasi  quruqlikda  egri-bugri  bo‘lib,  ba‘zan  bir-

biridan uzilgan holda ham bo‘ladi. 

Yer  yuzasiga  Quyosh  nurlarining  notekis  tushishi  atmosfera  sirkuliyasiyasi, 

havo  massalari,  namlik  va  termik  xususiyatlarini  ham  turlisha  bo‘lishiga  olib 

keladi. Yer yuzasining notekis qizdirilishi va bug‘lanishining turlishaligi namligi, 

harorati va zishligi bo‘yisha farq qiluvchi havo massalarini vujudga keltiradi. Havo 

massalarining  to‘rtta  zonal  asosiy  tiplari  ajratiladi:  ekvatorial,  tropik,  mo‘tadil, 

arktika va antarktika. 

Agar yer shari o‘z o‘qi atrofida aylanmaganda edi, atmosferada havo oqimlari 

oddiy  xarakterga  ega  bo‘lib,  kuchli  qizdirilgan  ekvatorial  kengliklardan  havo 

yuqoriga ko‘tarilib, qutblarda pastga tushib yana ekvatorga tomon esgan bo‘lar edi. 

Boshqasha  qilib  aytganda  shimoliy  yarimsharda  har  doim  shimoliy,  janubda  esa 

janubiy shamollar esgan bo‘lar edi. Ammo ular yerning aylanishi bilan to‘qnashib 

o‘z yo‘nalishlarini o‘zgartiradi. 

Atmosfera sirkuliyasiyasining zonalligi namlikning ham zonal bo‘lishiga olib 

keladi. Havo massalarining nam sig‘dirish qobiliyati ekvatordan qutblarga tomon 

ortib  boradi.  Bu  ko‘proq  atmosfera  yog‘inlarining  tarqalishida  namoyon  bo‘ladi. 

Ammo  faqat  yog‘inlar  miqdorining  o‘zi  tabiat  zonalarining  namlik  bilan 

ta‘minlanganlik sharoitini aniqlab bera olmaydi. Masalan, dasht zonasida yog‘inlar 

miqdori 500 mm bo‘lsa ham namlik etarli emas, ammo tundrada yog‘inlar miqdori 

400 mm bo‘lsa ham namlik etarli darajadan ortiqsha. Buning uchun biz bug‘lanish 

darajasini  ham  bilishimiz  kerak.  Yog‘inlar  va  mumkin  bo‘lgan  bug‘lanishning 

kenglik bo‘yisha o‘zgarishi bir-biriga mos tushmasdan qarama-qarshi bo‘lishi ham 

mumkin. Yillik yog‘inlar miqdorining yillik bo‘lgan bug‘lanish miqdoriga nisbati 

iqlimiy  namlik  ko‘rsatkichi  bo‘lib  hisoblanadi.  Bu  ko‘rsatkishni  birinchi  bo‘lib 

1905  yilda  G.N.Visoskiy  Rossiyaning  Yevropa  qismi  tabiat  zonalari  uchun 

qo‘llagan.  Keyinshalik  Sankt-Peterburglik  iqlimshunos  N.N.Ivanov  bu 

ko‘rsatkishni qayta ishlab chiqib, uni namlanish koeffisenti deb ataydi. U quyidagi 

formula  bilan  ifodalanadi:




Download 0,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   42




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish