Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Kislorod

O₂ – dikislorod

Metallmas. Rangsiz gaz, suyuq holda – och-zangori, qattiq holda – ko‘k. Suyuq O₂ ning qaynash harorati N₂ ga nisbatan ancha yuqori. Havoning tarkibiy qismi, O₂ ning miqdori 20,95% (um.), 23,15% (mass.) [Mr(havo) = 28,966, ρ(havo) = 1,293 g/l (n.sh.)]. Suvda yomon eriydi (N₂ ga nisbatan ko‘proq). Reaksion qobiliyati yuqori (ayniqsa yuqori haroratda), ko‘pchilik metall va metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi, ko‘pgina anorganik birikmalarni oksidlaydi. Qora-Pt, aktivlangan ko‘mirda xemosorbsiyalanadi. Ko‘pgina birikmalarning termik parchalanishidan hosil bo‘ladigan yoki bevosita reaksion muhitda O₂ dan sun’iy olinadigan atomar kislorod oksidlovchi sifatida juda faol (O₃ ga nisbatan ham faolroq). Tabiiy kislorod ¹⁶O izotopini (¹⁷O, ¹⁸O qo‘shimchalari bilan) saqlaydi.

Mr = 31,998; d_(q) = 1,288^{(– 219)}; d_(c) = 1,14^{(– 183)}; ρ = 1,42895 g/l (n.sh.);

t_suyuq = – 218,7 °S; t_qayn = – 182,962 °S;

1. O₂ = 2O⁰ (elektr razryadi; UB-nurlantirish; t > 2000 °S),

O₂ + O⁰ = O₃.

2. O₂ HO₂, H₂O₂, H₂O₃, H₂O₄ (– 196 °S, elektr razryadi).

3. O₂ + 2H₂ = 2H₂O (550 °S, H₂ ning O₂ da yonishi)

elementar reaksiyalar: O₂ + H₂ = 2OH⁰, OH⁰ + H₂ = H₂O + H⁰, H⁰ + O₂ = OH⁰ + + O⁰, O⁰ + H₂ = OH⁰ + H⁰.

4. O₂ + 2H⁰(Zn, suyul. HCl) = H₂O₂.

5. O₂ + F₂ = O₂F₂ (– 183 °S, elektr razryadi),

O₂ + N₂ = 2NO (elektr razryadi).

6. O₂ + S = SO₂ (havoda yonishi),

5O₂ + 4P(qizil) = P₄O₁₀ (havoda yonishi).

7. O₂ + C(grafit) = CO₂ (600 – 700 °S, havoda yondirish),

O₂ + 2C(grafit) = 2CO (t > 1000 °S).

8. O₂(havo) + 4Li = 2Li₂O (t > 200 °S, Li₂O₂ qo‘shimchasi).

9. O₂ + 2Na = Na₂O₂ (havoda yondirish, Na₂O qo‘shimchasi),

O₂ + Na₂O₂ = 2NaO₂ (400 °S, p).

10. O₂(havo) + K = KO₂ (K₂O₂ qo‘shimchasi),

O₂(havo) + M = MO₂ (M = Rb, Cs).

11. O₂ + 2Mg = 2MgO (havoda yonishi),

3O₂ + 4Al = 2Al₂O₃ (havoda yonishi).

12. O₂ + Ca = 2CaO (t > 300 °S).

13. 2O₂ + 3Ba = 2BaO + BaO₂ (havoda yonishi),

O₂ + 2Ba = 2BaO (t > 800 °S),

O₂ + 2BaO = 2BaO₂ (t ≤ 500 °S),

O₂ + BaO₂ = Ba(O₂^–)₂ (t ≤ 100 °S, p).

14. O₂ + 2Zn = 2ZnO (havoda yonishi),

O₂ + 4Cu = 2Cu₂O (160 – 250 °S).

15. O₂ + 4Fe(OH)₂(suspenziya) = 4FeO(OH)↓ + 2H₂O,

O₂ + 4Cr(OH)₂ + 2H₂O = 4Cr(OH)₃↓.

16. O₂ + H₂SO₄(suyul.) + Pb = PbSO₄↓ + H₂O₂,

O₂ + 4H₂O + 2TiCl₃ + 6HCl(suyul.) = H₂O₂ + 2H₂[TiCl₄(OH)₂],

O₂ + 2H[SnCl₃] + 6HCl(suyul.) = 2H₂[SnCl₄] + 2H₂O.

17. 11O₂ + 4Fe(S₂) = 2Fe₂O₃ + 8SO₂ (havoda kuydirish).

18. O₂ + 2Co(NO₃)₂ + 10(NH₃∙H₂O) = [Co₂(NH₃)₁₀(μ-O₂^2–)(NO₃)₄] + 10H₂O.

19. O₂ + HemFe = [HemFe ← O = O] (HemFe – qon gemoglobinining gem-guruhi).

20. O₂ + PtF₆ = (O₂⁺)[PtF₆],

O₂ + E + 3F₂ = (O₂⁺)[EF₆] (150 – 500 °S, p; E = As, Sb, Bi, Nb, Ru, Rh, Pt, Au).
O₃ – ozon

Och-zangori gaz, suyuq holda – to‘q-ko‘k, qattiq holda – qoramtir-binafsha (deyarli qora). Sovutilgan suyuqlik ko‘rinishida –250 °C gacha turishi mumkin. Suvda yomon eriydi; uglerod tetraxlorid va turli ftorxloruglerodlarda yaxshi eriydi. Juda kuchli oksidlovchi (O₂ dan ancha kuchli, lekin O⁰ dan kuchsiz); xona haroratida ishqorlar, metallar (Sn, Ni, Pt, Cu va Ag dan tashqari) bilan reaksiyaga kirishadi. Atmosferada UB-nurlar ta’sirida O₂ dan (402²) yoki maxsus asbob – ozonatorda hosil bo‘ladi.

Mr = 47,997; d_(q) = 1,73^{(– 193)}; d_(c) = 1,46^{(– 112)}; ρ = 2,144 g/l (n.sh.);

t_suyuq = – 192,7 °S; t_qayn = – 111,9 °S;

1. O₃ = O₂ + O⁰ (UB-nurlantirish),

O₃ + O⁰ = 2O₂ (UB-nurlantirilganda kat. NO, Cl₂, Pt, CuO, CClF₃).

2. 2O₃ = 3O₂ (250 °S, kat. MnO₂),

2O_3(er) 3O_2(er) (20 °S).

3. O₃ + H₂O₂ = 2O₂ + H₂O.

4. 2O₃ + 2H⁰ = 2HO₂ + O₂ (– 196 °S; H₂O₂, H₂O₃, H₂O₄ qo‘shimchalari).

5. O₃ + M₂O₂ = MO₃ + MO₂ (M = K, Rb, Cs; suyuq CCl₂F₂ da),

O₃ + MO₂ = MO₃ + OH⁰ (20 °S).

6. O₃ + MOH = MO₃ + OH⁰ (M = K, Rb, Cs; suyuq NH₃ da).

7. O₃ + NH_3(c) + Li = [Li(NH₃)₄]O₃ (– 40 °S).

8. O₃ + NO = NO₂ + O₂ (Er atmosferasi ozon qatlamining emirilishi).

9. O₃ + H₂O + KI = I₂↓ + O₂↑ + 2KOH,

3O₂ + KI = KIO₃ + 3O₂↑ (kons. KOH da).

10. 2O₃ + 2Ag = (Ag^IAg^III)O₂ + 2O₂ (20 °S).

11. O₃ + H₂S_(g) = SO₂ + H₂O,

4O₃ + 3H₂S_(er) = 3H₂SO₄.

12. 4O₃ + 3PbS = 3PbSO₄ (20 °S).

13. O₃ + Mn(NO₃)₂ + H₂O = MnO₂↓ + O₂↑ + 2HNO₃.
Oltingugurt
S – oltingugurt

Xalkogen, metallmas. Sariq, ikkita allotropik modifikatsiyada (rombik α-oltingugurt, monoklin β-oltingugurt) va amorf shaklda (plastik oltingugurt) uchraydi. Kristall holda yassi bo‘lmagan siklik S₈ molekulalaridan tarkib topgan. Etanolda yaxshi erimaydi, uglerod sulfid va suyuq ammiakda yaxshi eriydi (qizil eritma). Suyuq suv, yod bilan ta’sirlashmaydi. Konsentrlangan sulfat va nitrat kislotalar ia’sirida oksidlanadi, ishqorlar va ammiak gidrati eritmalarida dismutatsiyaga uchraydi. Metallar, vodorod, kislorod, galogenlar bilan reaksiyaga kirishadi.

Mr = 32,066; d = 2,07(α), 1,96(β); t_suyuq = 119,3 °S; t_qayn = 444,674 °S;

t(α→β) = 95,5 °S.
1. 3S + 2H₂O(bug‘) = 2H₂S + SO₂ (t > 400 °S).

2. S + 2H₂SO₄(kons.) = 3SO₂ + 2H₂O (qayn.),

S + 6HNO₃(kons.) = H₂SO₄ + 6NO₂ + 2H₂O (qayn.).

3. 4S + 6NaOH(kons.) = Na₂SO₃S + 2Na₂S + 3H₂O (qayn., Na₂SO₃ qo‘shimchasi),

4S + 4(NH₃∙H₂O)[kons., issiq] = (NH₄)₂SO₃S + 2NH₄S + H₂O.

4. S + H₂ = H₂S (150 – 200 °S).

5. S + O₂ = SO₂ (280 – 360 °S, havoda yonishi, SO₃ qo‘shimchasi).

6. S + 3F₂ = SF₆ (20 °S).

7. S + Cl₂ = SCl₂ (t ≤ 20 °S),

2S + Cl₂ = S₂Cl₂ (125 – 130 °S),

2S + 2Cl₂ + O₂ = 2SCl₂O (180 – 200 °S, kat. aktivlangan ko‘mir).

8. 2S + Br₂ = S₂Br₂ (100 °S, p).

9. 2S + C(grafit) = CS₂ (700 – 800 °S).

10. S + 2Cl₂ + 4NaF = SF₄ + 4NaCl (200 – 300 °S, p).

11. S + HI_(q) = I₂ + H₂S (500 °S).

12. 3S + 2Cl₂O_2(c) = SCl₂ + S₂Cl₂ + 2SO₂ (kat. AlCl₃).

13. S + 4CoF₃ = 4CoF₂ + SF₄ (350 – 400 °S).

14. 3S_(c) + 2AgF = Ag₂S + S₂F₂[(– SF)₂ izomeri],

3S + NF₃ = S(N)F + S₂F₂ [S(S)F₂ izomeri] (400 °S, vak.).

15. S + 2Na = Na₂S (t > 130 °S),

3S + 2Al = Al₂S₃ (150 – 200 °S).

16. (n – 1)S + Na₂S_(er) = Na₂(S_n) [qayn.],

S + Na₂SO₃(kons.) = Na₂SO₃S (qayn.).

17. 3S + SO₂ = 2S₂O [aniqrog‘i S(S)O] (t > 100 °S, vak., elektr razryadi),

2S + CuO = Cu + S₂O [aniqrog‘i S(S)O] (150 – 200 °S, vak.).

18. 10S + 12AgI + 16NH_3(c) = S₄N₄ + 6Ag₂S↓ + 12NH₄I.

19. 8S + 6SO₃ + H₂SO₄(suvsiz) = (S₈²⁺)(HS₃O₁₀)₂↓ + SO₂↑ (sovuqda).

20. S (S₁₆²⁺)[EF₆]₂, (S₈²⁺)[EF₆]₂, (S₄²⁺)[EF₆]₂ (E = As, Sb).

21. S_8(g) S_6(g) S_4(g) S_2(g) S_(g).


Selen

Se – selen

Xalkogen, metallmas. Kristall modifikatsiyalar ko‘rinishida mavjud bo‘ladi: kulrang (metallsimon) α-Se – barqaror va qizil β-Se – beqaror; shuningdek amorf Se ham mavjud (kulrang yoki qizil), maxsus sharoitlarda to‘q-sariq kolloid Se ham olingan. Gaz holda sariq. Qizil β-Se asosan Se₈ mole-kulalaridan tarkib topgan. Amorf Se ozroq uglerod sulfidda eriydi. Suv, vodorod xlorid, yod bilan ta’sirlashmaydi. Sulfat kislota (β-Se dan tashqari), nitrat kislota, ishqorlar, vodorod galogenidlar, metallar, bilan reaksiyaga kirishadi.

Mr = 78,96; d = 4,79(α), 4,46(β), 4,28(amorf);
Tellur

Te – tellur

Xalkogen, metallmas. Kulrang, metall yaltiroqlikka ega. Gazsimon holda sariq rangga ega, Te₂ molekulalaridan iborat. Suv, vodorod xlorid, oltingugurt, azot bilan reaksiyaga kirishmaydi. Konsentrlangan oksidlovchi-kislotalar va ishqorlar, atomar vodorod, kislorod, galogenlar, metallar bilan reaksiyaga kirishadi.

Mr = 127,60; d = 6,00 ÷ 6,25;

t_suyuq = 449,8 °C; t_qayn = 990 °C.
AZOT GRUPPACHASI METALLMASLARI
Asosan bu gruppachaga N,P,As,Sb,Bi – elementlari kiradi bulardan N,P,As – metallmaslar va Sb,Bi – metallar bo‘lib, N,P,As,Sb – tabiatda keng tarqalgan, Bi – sun’iy ravishda radioaktiv reaksiya yordamida olinadi.
UMUMIY TAVSIFI

Element	7N	15P	33As	51Sb
Er sharida massa ulushi,%	0,04
Asosiy tabiiy birikmalari (qavsda – minerallarning nomi)	Erkin holda atmosfera havosida hajmiy ulushi 78,2%, massa ulushi 75,6%; NaNO3 (chili selit-rasi); KNO3 (hind selitrasi)	Ca3(PO4)2 (fosforit); Ca5(PO4)3(OH) (gidroksiapatit); Ca3(PO4)2∙CaF2 (ftorapatit)	As2S3 (auripig-ment); As4S4 (realgar); FeAsS (arsenopirit yoki mishyak kolchedani)	Sb2S3 (antimonit yoki surma yaltirog‘i)
Tabiiy izotoplarining massa soni (qavslarda tabiiy aralash-madagi massa ulushi, %)	14 (99,635) 15 (0,365)	31 (100)	75 (100)	121 (57,25) 123 (42, 75)
Rangi	Rangsiz gaz	Oq. Qizil. Qora	Kulrang	Kumushrang-oq
Zichligi, g/sm^3­	1,0002 (50K)	2,000 – 2,400	5,778	6,69
Atomning kovalent radiusi, nm	0,075	0,106	0,120	0,140
Atomning metall radiusi, nm	0,092	0,128	0,139	0,159
Ion radiusi, nm E^3–^* E^3+ E^5+	0,148 0,116 0,013	0,186 0,044 0,017	0,192 0,058 0,046	0,208 0,076 0,060
Birikmalardagi oksidlanish darajasi	– 3, – 2, – 1, +1, +2, +3, +4, +5	– 3, +1, +3, +4, +5	– 3, +3, +5	– 3, +3, +5

OLINISHI

Olish usullari. N₂ – sanoatda: suyuq havodan rektifikatsiya qilib olinadi. Suyuq O₂ va N₂ larning qaynash haroratlari tegishlicha –183 va –195,8 °S ga teng bo‘lgani uchun oldin N₂ uchib chiqadi;

laboratoriyada: 1) ammiakning oksidlanishi:

2NH₃ + 3CuO N₂ + 3Cu + 3H₂O,

4NH₃ + 3O₂ 2N₂ + 6H₂O;

2) azot birikmalarining ichki molekulyar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari:

NH₄NO₂ N₂ + 2H₂O,

(NH₄)₂Cr₂O₇ N₂ + Cr₂O₃ + 4H₂O,

2N₂O 2N₂ + O₂,

2NaN₃ 3N_{2(o‘ta toza)} + 2Na;

3) nitrat kislotaning qaytarilishi:

5Mg + 12HNO_3(suyul) → N₂ + 5Mg(NO₃)₂ + 6H₂O.

R – elektr pechlarda quyidagi reaksiya orqali olinadi:

Ca₃(PO₄)₂ + 5C + 3SiO₂ P₂↑ + 3CaSiO₃ + 5CO.

Bug‘lar suv ostida tezda kondensatsiyalanganda oq fosfor hosil bo‘ladi. Oq fosfor havosiz joyda uzoq vaqt qizdirilganda qizil fosfor hosil bo‘ladi:

P_(oq) R_(qizil); ∆N° = – 18,41 kJ.

Qora fosfor oq fosforni 200S va juda yuqori bosimda (1,212∙10⁶ kPa) qizdirib yoki odatdagi bosimda va Hg ning katalitik ta’siri ostida olinadi.

As – arsenopiritni havosiz joyda termik parchalash:

FeAsS As↑ + FeS.

Sb – Sb (III) sulfidni Fe bilan suyuqlantirish:

Sb₂S₃ + 3Fe 2Sb + 3FeS.

As, Sb, Bi – tabiiy sulfidlardan quyidagi sxema bo‘yicha olinadi:

E₂S₃(FeAsS) E₂O₃(As₂O₃) E(As↑) + CO (E = Sb, Bi).
ISHLATILISHI
N₂ dan ammiak va HNO₃ sintez qilishda foydalaniladi, ulardan turli-tuman kimyoviy birikmalar: azotli o‘g‘itlar (suyuq NH₃, NaNO₃, KNO₃, Ca(NO₃)₂, NH₄NO₃, CO(NH₂)₂), qora porox (75% KNO₃, 15% C, va 10% S aralashmasi), portlovchi modda (ammonal – NH₄NO₃, Al kukuni va S aralashmasi), organik moddalar va h. olinadi. Azot shuningdek, sintezlar o‘tkazishda inert muhit hosil qilish uchun ishlatiladi.

R dan R₂O₅, N₃RO₄ olishda, organik sintezlarda, gugurt ishlab chiqarishda foydalaniladi. Qizil fosfor, surma (III)-sulfid, temir surigi (kvars aralashgan tabiiy temir (III)-oksid) va elimdan aralashma tayyorlab, gugurt qutisining yon sirtlariga surtiladi. Gugurt kallagi asosan bertole tuzi, maydalangan shisha, oltingugurt va elimdan tarkib topgan bo‘ladi. P, As, Sb, Bi qotishmalar tarkibiga kiradi.

Fosfor birikmalari yuvuvchi vositalar (fosfatlar va polifosfatlar), biologik faollikka ega bo‘lgan elementorganik birikmalar sintez qilish uchun (PCl₃, PCl₅, POCl₃, PH₃), fosforli o‘g‘itlar: fosforit talqoni – Ca₃(PO₄)₂ (tabiiy), bu suyaklarni kuydirib ham olinadi, oddiy superfosfat – Ca(H₂PO₄)₂ + 2CaSO₄, qo‘sh superfosfat – Ca(H₂PO₄)₂, pretsipitat – CaHPO₄∙2H₂O, ammofos – NH₄H₂PO₄ + (NH₄)₂HPO₄ ishlab chiqarishda; qishloq xo‘jalik zararkunandalariga qarshi kurashda (Na₃AsO₄, Ca₃(AsO₄)₂, Ca(AsO₂)₂), yarim o‘tkazgichli texnikada (GaSs, InSb, InAs, Bi₂Te₃, Sb₂Te₃ va boshq.), tibbiyotda: kam qonlikda (Na₂AsO₄∙7H₂O), stomatologiyada nekrozga qarshi vosita sifatida (As₂O₃, KAsO₂), me’da-ichak kasalliklarini davolashda va teri yallig‘lanishida ishlatiladigan malham dorilari (Bi(OH)₂NO₃, BiONO₃, BiOOH) sifatida va boshqa turli kasalliklarda azot saqlovchi preparatlar – aminokislotalar, gormonlar, vitaminlar va boshqalar keng ishlatiladi.
Azot

N₂ – diazot

Metallmas. Rangsiz gaz, rangsiz suyuqlikka kondensatlanadi (suyuq kisloroddan farqli), suyuq kislorodga nisbatan quyi haroratda qaynaydi. Qattiq holatda oq. Havoning tarkibiy qismi, N₂ ning miqdori 78,09% (um.) yoki 75,5% (mass.) ga teng [Mr (havo) = 28,966, ρ (havo) = 1,293 g/l (n.sh.)]. Suvda yomon eriydi (kislorodga nisbatan ham yomon), suyuq oltingugurt dioksidda yaxshi eriydi. Oddiy sharoitda kimyoviy passiv; kislotalar, ishqorlar, ammiak gidrati, galogenlar, oltingugurt bilan reaksiyaga kirishmaydi. Elektr razryadi ta’sirida kam darajada H₂ va O₂ bilan ta’sirlashadi. Nam joyda litiy bilan xona haroratida birikadi. Qizdirilganda Mg, Ca, Al va boshqa metallar bilan reaksiyaga kirishadi. Maxsus sharoitlarda bir atomli azot hosil bo‘lib, u yuqori kimyoviy faolikka ega, xona haroratida vodorod, kislorod, oltingugurt, fosfor, mishyak, simob va boshq. bilan ta’sirlashadi. Tabiiy azot ¹⁴N (¹⁵N qo‘shimchasi bilan) izotopidan tarkib topgan.

Mr = 28,014; d_(q) = 0,8792; d_(c) = 0,808 ^–196; ρ = 1,25056 g/l (n.sh.);

t_suyuq = – 210,0 °C; t_qayn = – 195,802 °C; v_s = 2,35⁽⁰⁾, 1,54⁽²⁰⁾, 0,96⁽⁸⁰⁾.
1. N₂ = 2N⁰ (vak., elektr razryadi).

2. N₂ + 3H₂ = 2NH₃ (20 °C, elektr razryadi; deyarli bormaydi),

N₂ + 3H₂ = NH₃ (500 °C, p, kat. Fe, Pt).

3. N₂ + H₂ = N₂H_2(g) (1000 °C).

^diimin

4. N₂ + O₂ = 2NO (20 °C, elektr razryadi; deyarli bormaydi),

N₂ + O₂ = 2NO (2000 °C, kat. Pt/MnO₂).

5. 2N_2(c) + 3O_2(c) = N₂O₃ (elektr razryadi).

6. N₂ + 3F₂ = 2NF₃ (elektr razryadi).

7. N₂ + 2C(grafit) = C₂N₂ (elektr razryadi).

8. N₂(nam) + 6Li = 2Li₃N (20 °C),

N₂ + 6Na = 2Na₃N (100 °C, elektr razryadi).

9. N₂ + 3Mg = Mg₃N₂ (havoda, 700 – 800 °C).

10. N₂ + 2Al(kukun) = 2AlN (800 – 1200 °C).

11. N₂ + 3LiH = Li₃N + NH₃ (500 – 600 °C).

12. N₂ + CaC₂ = Ca(CN)₂ (300 – 350 °C).

N₂ + CaC₂ = CaCN₂ + C(grafit) [1000 – 1150 °C].

13. N₂ + 5HCl(kons.) + 4[Cr(H₂O)₄Cl₂] = N₂H₅Cl + 4[Cr(H₂O)₄Cl₂]Cl,

2N₂ + H₂SO₄(kons.) + 4H₂O + 4VSO₄ = (N₂H₅)₂SO₄ + 4(VO)SO₄ (qayn.).

14. N₂ + 8HCl(kons.) + 6[Ti(H₂O)₆]Cl₃ = 2NH₄Cl + 6[Ti(H₂O)₂Cl₄] + 24H₂O.

Fosfor

P – fosfor
Metallmas. Bir necha allotropik shakl o‘zgarishlari uchraydi.

O q fosfor P₄ molekulalaridan tarkib topgan, metabarqaror, xona haroratida mum kabi yumshoq (pichoq bilan kesiladi), sovuqda mo‘rt. Parchalanmasdan suyuqlanadi va qaynaydi, kuchsiz qizdirilganda uchuvchan, suv bug‘i bilan haydaladi. Havoda sekin oksidlanadi (PO radikallari ishtirokidagi zanjir reaksiya, xemilyuminessensiya), kuchsiz qizdirilganda kislorod ishtirokida alangalanadi. Uglerod sulfid, suyuq PCl₃, PBr₃, NH₃, S₂Cl₂ va SO₂ da yaxshi eriydi. Uglerod tetraxloridda yomon eriydi. Suvda erimaydi, suv qatlami ostida yaxshi saqlanadi. Kimyoviy jihatdan nihoyatda faol. H₂SO₄ va HNO₃, vodorod peroksid, kaliy permanganat, galogenlar, xalkogenlar ta’sirida shiddatli oksidlanadi. Vodorod, tipik metallar ta’sirida qaytariladi. Ishqor eritmalarida dismutatsiyaga uchraydi nodir metallarni ularning tuz eritmalaridan qaytaradi. Azot, uglerod bilan ta’sirlashmaydi.

Q i z i l fosfor turli uzunlikdagi P_n polimer molekulalaridan tarkib topgan, metabarqaror, rentgenoamorf. Qizdirilganda haydaladi. Havoda oksidlanadi (oq fosforga nisbatan ancha sekin). Suvda va uglerod sulfidda erimaydi. Qizil fosforning kimyoviy faolligi oq va qora fosforga nisbatan ancha past. Qo‘rg‘oshin suyuqlanmasida eriydi va undan P₈ (d = 2,32 ÷ 2,36, t_hayd = 429 C) b i n a f sh a fosfor (Gittorf fosfori) kristallanadi.

Q o r a fosfor uzluksiz P_n zanjirlardan tarkib topgan, qavat-qavat tuzilishga ega, tashqi ko‘rinishidan grafitni eslatadi. Termodinamik barqaror, qiyin suyuqlanuvchan. Oq fosforga nisbatan kimyoviy passiv. Havoda barqaror.

P₄: Mr = 123,896; d = 1,82; t_suyuq = 44,14 °C;

t_qayn = 287,3 °C; k_s⁽²⁵⁾ = 3,3∙10^–6;

P(qizil): Mr = 30,974; d = 2,34; t_suyuq = 593 °C (p);

P(qora): Mr = 30,974; d = 2,7; t_suyuq ≈ 1000 °C (p).
1. 2P(qizil) + 8H₂O_(c) = 2H₃PO₄ + 5H₂ (700 – 900 °C, p; kat. Pt, Cu, Ti, Zr).

2. P₄ + 6H₂SO₄(kons.) = 4H₂(PHO₃) + 6SO₂,

P₄ + 3H₂SeO₃ + 3H₂O = 4H₂(PHO₃) + 3Se↓.

3. P(qizil) + 5HNO₃(kons.) = H₃PO₄ + 5NO₂ + H₂O (qayn.).

4. P₄ + 8NaOH(kons.) + 4H₂O = 4Na₂(PHO₃) + 6H₂↑ (qayn.),

P₄ + 3NaOH(kons.) + H₂O(sovuq) 3Na(PH₂O₂) + PH₃↑.

5. 2P₄ + 3Ba(OH)₂(kons.) + 6H₂O = 3Ba(PH₂O₂)₂ + 2PH₃↑ (70 °C).

6. P₄ + 6H₂ = 4PH₃ (300 – 360 °C, p).

7. P₄ + 5O₂ = P₄O₁₀ (34 – 60 °C, havoda yonishi),

4P(qizil) + 5O₂ = P₄O₁₀ (240 – 400 °C, havoda yonishi).

8. P₄ + 6H₂O(nam) + 3O₂(havo) 4H₂(PHO₃) [20 °C],

P₄ + 4H₂O(nam) + 4O₂ = 2H₄P₂O₆ (30 – 40 °C).

9. P₄ + 10H₂O₂(suyul.) + 4NaOH(j.suyul.) = 4NaH₂PO₄ + 8H₂O (20 °C),

2P(qizil) + 4H₂O₂(suyul.) + 2NaOH(10%-li) Na₂H₂P₂O₆↓ + 4H₂O (30 – 50 °C).

10. P(qizil) PF₃, PF₅ (– 60 °C).

11. P₄ PCl₃ PCl₅ (suyuq CS₂ da).

P(qizil) PCl₃ PCl₅.

12. P(qizil) PBr₃ PBr₅.

13. P₄ + 4I₂ = 2P₂I₄ (zarg‘aldoq) [20 °C, CS₂ da],

2P(qizil) + 3I₂ = 2PI₃ (CS₂ da qayn.).

14. P₄ + 7S P₄S₇ (20 °C, CS₂ da),

P(qizil) P₄S_n (n = 2, 3, 5, 7, 9, 10),

4P(qizil) + 9S P₄S₉ (550 °C, p, P₄S₇ qo‘shimchasi).

15. P₄ + 3E = P₄E₃ (geptanda qayn., E = Se, Te).

16. P(qizil) Na₃P, Na₂P₅ (200 °C),

2P(qizil) + 3Ca = Ca₃P₂ (350 – 450 °C).

17. P₄ + 6HCl = 2PH₃ + 2PCl₃ (300 °C).

18. 6P₄ + 4PI₃ + 48H₂O(tomchilab) = 12PH₄I + 16H₃PO₄ (30 – 40 °C).

19. P₄ + 6N₂O = P₄O₆ + 6N₂ (550 – 625 °C),

P₄ + 6CO₂ = P₄O₆ + 6CO (650 °C).

20. P₄ + 4NaClO₂ + 4NaOH(suyul.) = 2Na₂H₂P₂O₆↓ + 4NaCl (10 – 15 °C),

12P(qizil) + 10KClO₃ = 3P₄O₁₀ + 10KCl (50 °C).

21. P₄ + 4H₂SO₄(suyul.) + 4KMnO₄ = 4KH₂PO₄ + 4MnSO₄ (20 °C).

22. 6P(qizil) + 4H₂O(issiq) + 8KMnO₄ = 3K₂H₂P₂O₆ + 8MnO₂↓ + 2KOH.

23. 11P₄ + 96H₂O + 60CuSO₄ 24H₃PO₄ + 20Cu₃P↓ + 60H₂SO₄ (0 °C),

P₄ + 16H₂O + 10CuSO₄ = 4H₃PO₄ + 10Cu↓ + 10H₂SO₄ (qayn.).

24. P₄ + 16H₂O + 20AgNO₃ = 4H₃PO₄ + 20Ag↓ + 20HNO₃ (qayn.).

25. P₄ + 2H₂S₂O₇(oleum) + 2HSO₃F = (P₄⁺)(SO₃F)₂ + SO₂ + 3H₂SO₄,

8P(qizil) + 2H₂S₂O₇(oleum) + 2HSO₃F = (P₈⁺)(SO₃F)₂ + SO₂ + 3H₂SO₄.

26. P_4(q) → 4P(qizil) [250 – 260 °C, kat. I₂, Na].

27. P_4(q) → 4P(qora) [20 – 200 °C, p],

P_4(q) → 4P(qora) [370 – 380 °C, kat. Hg].

28. 4P(qizil) = P_4(g) (416 °C).

29. 4P(qora) = P_4(g) (453 °C),

P(qora) → P(qizil) [550 – 560 °C, p].

30. P_4(g) 2P_2(g) 4P_(g).

Mishyak

As – mishyak

Metallmas. Uch xil shaklda mavjud bo‘ladi. K u l r a n g mishyak α-As – barqaror shakli, nisbatan qattiq, mo‘rt. Q o r a mishyak β-As – amorf, mo‘rt. S a r i q mishyak γ-As (As₄ molekulalaridan tarkib topgan), uglerod sul-fidda yaxshi eriydi, xossalari jihatidan oq fosforga o‘xshash (kimyoviy faolligi α-As va β-As ga nisbatan yuqori). Qizdirilganda bug‘lanadi, bosim ostida suyuqlanadi. Suv bug‘i bilan haydaladi. Suv, suyultirilgan kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Konsentrlangan nitrat kislota, zar suvi, ishqorlar, oksidlovchilar ta’sirida eritmaga o‘tadi. Kislorod, galogenlar, oltingugurt,metallar bilan birikadi. Mishyakning barcha birikmalari nihoyatda zaharli!

Mr = 74,922; d = 5,727(α), 4,9(β), 2,03(γ);

t_suyuq = 817 °C (p).
1. 2As + 3H₂SO₄(kons., issiq) = As₂O₃↓ + 3SO₂ + 3H₂O.

2. 2As + 6H₂S₂O₇(oleum) = 2As(HSO₄)₃ + 3H₂SO₄ + 3SO₂↑.

3. As + 5HNO₃(kons.) = H₃AsO₄ + 5NO₂ + H₂O,

As + 3HCl(kons.) + HNO₃(kons.) = AsCl₃ + NO↑ + 2H₂O.

4. 2As + 2NaOH(20%-li) + 2H₂O 2NaAsO₂ + 3H₂↑ (qayn.),

2As + 6KOH(20%-li, sovuq) 2K₃AsO₃ + 3H₂↑.

5. 2As + 3O₂ = 2As₂O₃ (havoda yonishi).

6. 2As + 5F₂ = 2AsF₅ (20 °C, ftorda yonishi).

7. 2As + 3Cl₂ = 2AsCl₃ (20 – 30 °C, xlorda yonishi),

2As + 5Cl₂ + 8H₂O 2H₃AsO₄ + 10HCl.

8. 2As + 3E₂ = 2AsE₃ (50 – 80 °C, E = Br; suyuq CS₂ da qayn. E = I).

9. As As₂S₃, As₂S₅, As₄S₄ (500 – 600 °C, N₂ atmosferasida).

10. As + 3M = M₃As (qizdirish; M = Li, Na, K),

M₃As + 3H₂O = AsH₃↑ + 3MOH.

11. 2As + 3M = M₃As₂ (qizdirish; M = Mg, Ca, Cu),

2As + M = MAs₂ (qizdirish; M = Ca, Zn, Fe).

12. 2As + 3Zn = Zn₃As₂ (400 – 450 °C),

Zn₃As₂ + 3H₂SO₄(suyul.) = 3ZnSO₄ + 2AsH₃↑.

13. As + M = MAs (qizdirish; M = Al, Ga, In, La),

MAs + 3H₂O = AsH₃↑ + M(OH)₃↓.

14. As + 3Na + 3NH₄Br = AsH₃↑ + 3NaBr + 3NH₃ (– 40 °C, suyuq NH₃ da).

15. 2As + 6NaOH(suyul.) + 5NaClO = 2Na₃AsO₄ + 5NaCl + 3H₂O,

2As + 6NaOH(suyul.) + 5H₂O₂(kons.) = 2Na₃AsO₄ + 8H₂O.

16. 2As + 2BrF₅ = 2AsF₅ + Br₂ (100 – 200 °C).

17. β-As_(q) → α-As_(q) (270 °C),

γ-As_(q) → α-As_(q) (358 °C yoki sekin yorug‘likda).

18. 8(α-As)_(q) 2As_4(g) As_4(g) + 2As_2(g).
IVA GRUPPACHA METALLMASLARI
UMUMIY TASNIFI