Adabiyoti universiteti

II Bob. “Qisasi Rabg`uziy” asarida qo‘llangan ot va fe’l turkumiga 

mansub so‘zlarning polisemantik tabiati.  

2.1

 

Ot so‘z turkumiga mansub so‘zlarning polisemantik xususiyatlari. 

Tarixiy-badiiy manbalar leksikasini o‘rganish yozma asarlar yaratilgan davr 

adabiy  tiliga  xos  xususiyatlar,  lug‘aviy  sath  taraqqiyoti,  leksik  birliklar 

semantikasini  yoritishda  ahamiyatlidir.  Yozma  yodgorliklarda  muayyan  davr 

adabiy  tili  lug‘at  fondining  asosiy  qismi  aks  etadi.  Shu  bilan  bir  qatorda,  muallif 

mahoratining  o‘ziga  xos  qirralari  namoyon  bo‘ladi.  Eski  turkiy  tilning  leksik 

xususiyatlarini o‘zida  mujassamlantirgan, ijodkor mahoratining  yuksak namunasi 

bo‘lgan yozma manbalardan biri  “Qisasi Rabg‘uziy”dir. Bu asar XIII-XIV asr tili 

xususiyatlari haqida yetarlicha ma’lumot bera oldigan manba hisoblanadi.  

Undagi  polisemantik  so‘zlarni  tahlilga  tortishdan  avval,  polisemiya 

hodisasining  tilshunos-olimlarimiz  tomonidan  berilgan  ta’riflariga,  izohlariga 

to‘xtalamiz.  

So‘zlar  bir  yoki  birdan  ortiq  ma’noga  ega  bo‘lishi  mumkin.  Bir  ma’nolilik 

hodisasi  monosemiya,  ko‘p  ma’nolilik  hodisasi  esa  polisemiya  deb  ataladi.  Har 

ikkala hodisa ham so‘zning semantik qurilishiga xos hodisalardir. 

Til  hodisasi  sifatida  monosemiyaning  emas,  balki  polisemiyaning 

o‘rganilishi  ko‘proq  nazariy  va  amaliy  ahamiyat  kasb  etadi.  Chunki 

umumiste’moldagi so‘zlarning asosiy qismi ko‘p ma’nolidir. 

Polisemiya  deyarli  barcha  so‘z  turkumlariga  xos  hodisadir:  til-muloqot 

vositasi, til-dushman asiri, til-dehqonchilik tili – sir kabilar. Bu yerda omonimiya 

emas,  aynan  ko‘pma’nolilik  hodisasi  yuz  bergan.  Ya’ni  so‘z  o‘z  lug‘aviy 

ma’nosidan  uzoqlashmagan  holda  yana  boshqa  bir  ma’noni  ifodalashga  xizmat 

qilishi-bu polisemiyadir.  

Mavjud  adabiyotlarda  ko‘p  ma’nolilik  (polisemiya)  ikki  asosiy  yo‘l  bilan 

paydo bo‘lishi aytiladi:  

1) so‘zning yangi ma’no (ma’nolar) kasb etishi natijasida;  

---

33 

 

2) ko‘p ma’noli so‘zdagi yoki ko‘p ma’noli affikslar vositasida so‘z yasalishi 

natijasida:  yer-zemlya,  yer-maydon,  yer-joy,  yer-(boshqa  yerda  gaplashaman) 

o‘rin, vaqt, holat. 

Yer  so‘zi  dastlab  xuddi  boshqa  so‘zlar  kabi  bir  ma’noli  bo‘lgan.  Uning 

hozirgi tildagi ma’nolari esa shu so‘z semantik qurilishining taraqqiyoti natijasidir. 

Polisemantik  so‘z  qancha  ma’noga  ega  bo‘lmasin,  bu  ma’nolar  o‘zaro 

bog‘langan  bo‘ladi.  Xuddi  shu  xususiyat  ko‘p  ma’noli  so‘zni  omonimlardan 

farqlaydi.  Polisemantik  so‘z  ma’nolari  orasidagi  aloqa  uzilsa  (yo‘qolsa),  omonim  

vujudga keladi: gap. 

Til taraqqiyoti jarayonida, uning barcha sohalarida va hodisalarida bo‘lgani 

kabi, so‘zning semantik qurilishida ham o‘zgarish bo‘ladi:  

a) yangi ma’no paydo bo‘ladi;  

b) ma’no yo‘qoladi. 

So‘z  ma’nosining  rivojlanishi  sifat  va  miqdor  o‘zgarishiga,  hattoki  tildan 

umuman  tushib  qolishiga  olib  keladi:  uchmoq-ko‘z,  varrak-samalyot,  osh-palov 

kabi. 

So‘zlar  bir-biriga o‘xshashligi, yaqinligi  va  nutq  situatsiyasida  (kontekstda) 

ishlatilishiga  ko‘ra  ma’nolarini  o‘zgartirishi  mumkin.  So‘zning  ko‘chma 

ma’nolarda ishlatilishi barcha tillar uchun xosdir. So‘z ma’nosining ko‘chish usuli 

to‘rt xil bo‘ladi: metafora, metonimiya, snekdoxa, funksional ko‘chish  (pero-g‘oz