|
« Vandidot»
bo‘lib, nisbatan keyingi
davr voqealarini aks ettiradi. Unda, asosan, dehqonchilik va dehqon
mehnati ulug‘lanadi (awalgi boblarda chorva yetakchi edi). Endilikda
ko‘proq ekin ekiladigan, don, o‘t, mevali ekinlar o‘stiriladigan, suvsiz
joylami sug‘oradigan, suvi ortiqcha yerlar quritiladigan (sug‘orish
bilan birga zax qochirish) joylar maqtaladi, hatto yerlarga ko‘p go‘ng
solinishi, buning uchun esa ko‘proq kichik va katta qoram ollar boqish
tavsiya etiladi. Bunda juda katta tabiiy mantiq borligi aniq ko‘rinib turibdi.
Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy g‘oyalar m.av. Vl-III asrlarda shakllangan.
Bu mamlakatdagi dastlabki quldorlik davlatlari m.av. II ming yillikda
paydo bo‘lgan.
Konjutsiylik
g'oyasi muhimdir. Uning muallifi Konfutsiy
yoki
Kun-Tszi
(m.a. 551-478 yy.) «Lun yuy» to‘plamida
(«Suhbatlar va
mulohazalar»)
o ‘z g‘oyalarini jamlagan. Olim kelajak rivojini o ‘tmishdan
izlaydi. Shu davrda obro‘si pasaygan zodagonlaming manfaatini himoya
qiladi (bu g‘oyalar keyinchalik Ken-Tszi (m.a.312-289-yy.)} Syun-
Tszi (313-278-yy.) va boshqalar tom onidan davom ettirilgan).
Yoshlaming qariyalarga hurmati, ularga qarshi chiqmaslik g‘oyasi asos
qilib olingan. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalqlar otasi»dir, boyliklar
nisbatan tekis taqsimlanishi kerak, soliqlami me’yorida saqlash, yer
ishlarini yaxshi bajarish, hammani o‘z vazifalarini bajonidil ato etishi
zarur deyiladi («Xalqlar otasi» tushunchasining ibtidosiga e’tibor bering).
Bu g‘oyalar Xitoydagi muhim iqtisodiy o ‘zgarishlar davriga to ‘g‘ri
keladi. Ternir qurollar tufayli dehqonchilik va hunarm andchilik rivoj
topdi, tovar-pul munosabatlari o ‘sdi, savdo-sotiq kuchaydi. Sinfiy
munosabatlar keskinlashdi. Shu sharoitda konfutsiylik ijtimoiy, ahloq
va huquq doirasida tabiiy huquq nazariyasini ilgari suidi. Mamlakatdagi
aristokratiya va xalq o'rtasida vujudga kelgan quldorlik va xususiy mulk
himoya qilinadi. Konfutsiy
«buyuk jamoa mulki»
(dehqonlar jamoasi)
va xususiy egalik (quldorlar mulki)ni farqlaydi, so‘nggisini ko‘proq
qo‘llaydi. Jamiyatning turli qatlamlari xudo tomonidan belgilanganligini
ta’kidlaydi va uni tabiiy hol, deydi. Boylikning manbayi m ehnat bo‘lib,
hokimlar boyligi xalq boyligiga asoslanadi. U xalq hisobiga quldorlar
boyligi ortishi tarafdori edi, xalqni ko‘proq ishlab, kam roq iste’mol
qilishga chaqirdi.
Syun-Tszi davlatning iqtisodiy jihatdan kuchayishi tarafdori edi,
odamlaming boylikka intilishini qoralamagan (ular qonun asosida ish
yuritishsa bas). Ammo inson bir vaqtning o ‘zida ko‘p kasb egasi bo‘la
olmaydi, degan fikr paydo b o ‘ldi, ya’ni olim m ehnat taqsim oti
zarurligi g‘oyasini ilgari suradi (bu juda muhimdir). Davlatning iqtisodiy
siyosati uchta asosiy tamoyilga asoslanishi kerak:
1. Xarajatlami iqtisod qilish, ya’ni tejab-tergab sarflash;
2. Xalq to‘qligini ta’minlash;
3. Ortiqcha mahsulotlami saqlash zarurligi.
Miloddan awalgi VI-III asrlarda
legistlar
(qonuniy degani) oqimi
paydo b o ‘ldi, ular boshqarishni aniq qonunlar asosida (oddiy odatlacga
qarshi) olib borish tarafdori edilar (namoyandalari Tszi-Chap, Li-
Kuy), markaziy daviat kuchli. mamlakat esa yagona, birlashgan bo‘li-
shini qo ‘Ilab-quwatlashgan. Legistlar (Shan Yan), ayniqsa, qishloq
xo ‘jaligi, dehqonchilik, donchilikni rivojlantirishga alohida e’tibor
berishgan. Don masalasini hal etish bosh masala deb bilingan. Shan
Yanning fikricha, daviat ravnaqi uchun ikki masalani hal etish zarur:
don va urush (atrofdagi yerlami bosib olish). Dehqonlar ro‘yxatini
o'tkazish, qonun yo‘li bilan yig‘ilgan don miqdoriga bog‘liq yagona
soliq tizimini kiritish taklif etiladi. Qonun yo‘li bilan turli «ishyoq-
maslar»ni «yerga qaytarish», ya’ni dehqonchilik bilan shug'ullanishga,
m eh n at qilishga majbur etish siyosatini qo‘llash kerak deganlar
(Xitoydagi 1960-yillar davomida ro‘y bergan madaniy inqilob davrida
shu siyosat amalga oshirildi). Undan tashqari, qishloq xo‘jaligi mahsulot-
lari bilan savdo qilishni qat’iy cheklash ham talab qilingan (go‘yoki
savdogarlar bundan katta foyda olishlari mumkin). Savdo-garlar savdoni
tashlab, dehqonchilikka intilishlari kerak. Erkin sohib-korlik taqiqlangan,
umumiy yer egaligi va javobgarlik joriy etilgan (m.av. 351-y.)
«Guan-Tszi» (m.av. IV a.) asarida ham xo‘jalikni daviat tomonidan
tartibga solishning tizimlari ancha mukammal bayon etilgan. Bunda
legistlardan farqli, tovar-pul munosabatlarini cheklashga intilmasdan,
bu munosabatlami o‘rganib, undan xo'jalikni barqarorlashtirishda
m a’lum mexanizm sifatida foydalanish taklif etiladi. XaJq xo‘jaligini
barqaror saqlash uchun tovarlar baholarini ushlab turish g‘oyasi ilgari
suriladi. Daviat hokimi non, pul, metallni tartibga solish yo‘lini qo'lida
saqlasa, mamlakat rivoji nisbatan tekis boradi, deyilgan. Bu asarda ham
agrar soha, ayniqsa, donchilikka alohida urg‘u berilgan. Agar legistlar
hunarm andchilik, ayniqsa, savdoni befoyda soha deb hisoblagan
b o ‘lsalar, bu asarda esa o‘sha sohalarga ham ijobiy baho berilgan. «Yemi
boshqarish» uchun daviat yeming tabiiy xususiyatlarini yaxshi bilishi
kerak. Yer maydonlari nisbatan tekis taqsimlanishi zarur, dehqonlami
ish qizigan davrda boshqa yumushlarga jalb etmaslik, soliq tizimi sharoitiga
qarab (yer unumiga bog‘liq ravishda) bo‘lishi taklif etilgan. Bu yerda
gap Yer kadastrini tuzish to‘g‘risida boradi, ya’ni bu ishda hisob-kitob
bo‘lishi qayd etiladi. Asarda yer va suv (tog‘ va dengiz) lam i davlat
ixtiyoriga o‘tkazish va ulardan daromad yo‘lida foydalanish, baholam i
tartibga solish yo‘li va boshqa ko‘pgina iqtisodiy g‘oyalar ilgari suriladi.
Bu g‘oyalar amalda ham qo‘llaniJdi va yaxshi samara berdi.
Qadimgi Xitoy ijtimoiy hayotida daosizm (aynan - yo‘l) g‘oyalari
alohida o‘rin egallaydi, uning asoschisi Lyao-Tszi bo‘lib, Koníiitsiy
davrida yashab, ijod etgan (e.a. IV-II1 asrlar). U taqiqlovchi qonunlaiga
amal qilmaslikni taklif etdi, qonunlar ko‘pligi tufayli:
Do'stlaringiz bilan baham: |
