A. N. Samadov, O. S. Jumanov

Tayyorlov  operatsiyasi.  Hayvon  terisidan  derma  (asosiy  charm 
hosil  qiluvchi  qatlam)ni  ajratish  va  uni  oshlashga  tayyorlash  maqsadida 
o„tkaziladi.  Barcha  turdagi  charm  ishlab  chiqarishda  konservatsiyalangan 
xomashyolar ivitiladi, ya‟ni teri qon qoldiqlari va  iflosliklardan tozalanib, 
nam holatiga keltiriladi. 
Epidermis  va  jun  tolasi  piyozchasini  bo„shashtirish  maqsadida, 
avvalo, ohakli suvda oshlanadi, ya‟ni epidermis bilan jun qoplami qiriladi. 
Natijada,  olingan  yarim  mahsulot  xom  teri  deb  ataladi,  Pitryog‗dan 
tozalash,  ya‟ni  teri  osti  yog„  hujayralarini  olib  (mezdra)  tashlash.  Ohak 
suvidan  tozalash  esa  oshlashga  xalaqit  beruvchi  xom  teridagi  ishqorni 
yo„qotish  va  terini  haddan  tashqari  shishib  ketishdan  saqlash  maqsadida 
o„tkaziladi. 
Oshlash  jarayonida  xom  teriga  oshlovchi  moddalar  bilan  ishlov 
beriladi,  natijada,  xom  terining  xususiyatlari  yaxshilanadi  va  u  charmga 
aylanadi.  Hosil  bo„lgan  charm  nam  va  yuqori  haroratga  hamda 
mikroorganizmlar  va  kimyoviy  moddalar  ta‟siriga  chidamli,  kerakli 
g„ovaklik,  egiluvchanlik  hamda  elastiklikka  ega  bo„ladi,  Oshlovchi 
moddalar  sifatida  ma‟danli  moddalar  (xromning  suvda  eruvchi  tuzlari, 
alumin, titan, sirkoniy birikmalari),  o„simlik  moddalari (ekstraktlar,  ya‟ni 
dub, tol qobiqlari, archa, qarag„ay va boshqa daraxt hamda o„simliklardan 
olinadigan  tannidlar)  hamda  sintetik  birikmalar  (sintanlar)  ishlatiladi. 
Undan  tashqari,  terini  oshlash  uchun  dengiz  hayvonlarining  yog„laridan 
ham foydalaniladi. 
Xromli  oshlashda  pikellangan  xom  teriga  7-10  sek.  davomida  uch 
valentli  xrom  tuzlari  bilan  ishlov  beriladi.  Natijada,  olingan  charm 
yumshoq,  elastik,  yeyilishga,  yuqori  haroratga  chidamli,  havo  va  bug„ 
o„tkazuvchan hamda kesimi kul-havorangli bo„ladi. 
Qurama  (kombinatsiyalangan)  oshlash  usulida  bir  vaqtda  yoki 
ma‟lum ketma-ketlikda kelib chiqishi bo„yicha har xil bo„lgan (noorganik, 
o„simlik,  sintetik  va  ma‟danli)  oshlovchi  moddalar  qo„llaniladi.  Bu  yo„l 
bilan  olingan  charmlar  bir  xil  oshlovchi  moddalar  asosida  olinganlariga 

---

278 
 
nisbatan ko„plab xususiyatlari bo„yicha farq qiladi. Ular yeyilishga yuqori 
darajada chidamli, mustahkam, gigrotermik barqaror, qalin, zich, to„q yoki 
jigarrang,  tola  tuzilishlari  to„lishgan,  nam,  issiq,  mexanik  va  kimyoviy 
ta‟sirlarga 
kuchli 
bo„ladi. 
Qurama 
oshlashga 
xromtannidli, 
xromsirkoniysintanli,  xromlumin-sintanli,  titansirkoniysintanli  va  boshqa 
uslublar  kiradi.  Bu  uslublarda  olingan  charmlarning  aksariyati 
poyabzallarning tagcharmi va kamrog„i yuza qismi uchun ishlatiladi. 
Yog‗li  oshlashda  xom  terilar  dengiz  hayvonlarining  (tulen  va  baliq 
jigari)  to„yinmagan  yog„lari  bilan  oshlanadi.  Bu  usuldan  yovvoyi  echki, 
bug„u bolalari, qo„zi va it terilaridan zamsha olishda foydalaniladi. 
Aluminli  oshlash  qo„y,  yovvoyi  echki,  oz  miqdorda  it  terilaridan 
«layka»  turdagi  qo„lqop  charmlari  olishda  qo„llaniladi.  Charm  ishlab 
chiqarish  sanoatida,  asosan,  alumin  achchiqtoshlari  va  aluminli  sulfat 
ishlatiladi.  Bu  usulda  olingan  charmlar  cho„ziluvchan  va  plastik  bo„ladi, 
lekin  ular  suvga  chidamsiz,  namlanganda  shishadi,  quriganda  esa 
qattiqlashadi. 
Formaldegidli  oshlash  eng  qadimgi  usullardan  biridir.  Bu  usulda 
olingan  charmlar  oq  rangli,  ter  va  ishqorga  chidamli  bo„lib,  suvda  tez 
buzilmaydi.  Shuning  uchun  ular  ortopedik  buyumlar  ishlab  chiqarishda 
ishlatiladi. 
Oshlashdan  keyingi  pardozlash  operatsiyalari  fizik-kimyoviy 
jarayonlar va mexanik operatsiyalarning yig„indisi bo„lib, charmga kerakli 
estetik  talablarga  mos  chiroyli  tashqi  ko„rinish  berish  va  fizik-mexanik 
xususiyatlar  ato  etishdan  iboratdir.  Oshlashdan  keyingi  operatsiyalarga 
bog„lanmagan  oshlovchi  moddalarni  ketkazish  uchun  yuvish,  siqish  va 
randalash  kiradi.  Poyabzallarning  ustki  qismi  uchun  ishlatiladigan  xromli 
charmlar  tag  qismi  uchun  qo„llaniladigan  charmlarga  nisbatan  ko„proq 
pardozlanadi. 
Poyabzallarning  ustki  qismi  uchun  ishlatiladigan  charmlarni 
pardozlash  jarayonida  barabanlarda  ranglash,  yumshoqligi,  plastikligi  va 
suvga chidamliligini oshirish uchun yog‗lash, g„ijimlangan joylar, buklam 
hamda  qatlamlarni  yozish  uchun  orasini  ochish,  yumshoqlik  berish, 
elastikligini  oshirish  maqsadida  mashinalarda  tortish  kabi  operatsiyalar 

---

279 
 
o„tkaziladi.  So„ngra  charmlar  kerakli  rang,  yaltiroqlik  beruvchi  va  yuza 
qatlamining  mayda  nuqsonlarini  berkitadigan  kazein,  nitroselluloza, 
poliuretan, akril yoki lokli qoplamalar bilan bo‗yaladi (appretlanadi), ya‟ni 
ohorlanadi.  Olingan  materiallar  yaltiratiladi  (loshcheniye),  ya‟ni  qoplama 
bo„yoq  tebranuvchi  roliklar  yordamida  eziladi,  natijada,  charmning  yuza 
qismi  yaltiroq  bo„lib  qoladi.  So„ng  charmlarni  zichlash  maqsadida 
taxtakachlanadi (presslanadi), kerak bo„lsa, sun‟iy gul mereya bosiladi. 
Poyabzallarning 
tag 
qismi 
uchun 
ishlatiladigan 
charmlarni 
pardozlashda  randalash,  bo„yash,  tortish,  ohorlash  va  yaltiratish 
operatsiyalari 
o„tkazilmaydi. 
Bunda 
taxtakachlash 
operatsiyasi 
namlanishni kamaytiruvchi chigirlash (prokatka) bilan almashtiriladi. 
Charmlarning  tirnalishini  yo„qotish,  yeyilish  hamda  suvga  chi-
damliligini  oshirish  uchun  ular  sintetik  smola,  lateks  va  boshqa  moddalar 
bilan to„ldiriladi (impregnirovaniye).