A jabborov, S. Begmatov, M. Azamova

0 ‘ZBEKIST0N MUSIQASHUNOSLIGI 
Mavzu rejasi:
l.O'zbek  xalq  musiqa  merosini  o’rganish,  namunalarini 
zamonoviy nota yozuviga olish tarixidan.
2.  0 ‘zbekistonda  etnomusiqashunoslik  fani  shakllanishi  va 
rivojlanishi.
3.  Manbashunoslik  fani,  nazariy,  tarixiy,  tanqidiy,  sharqshu- 
noslik kabi sohalaming rivojlanishi.
3.  Yangi  davr  musiqiy  jarayonlari  (1990-yillar).  Siyosiy- 
ijtimoiy va madaniy hayot jarayonlari.
4.  Zamonaviy  professional  musiqa  janrlarining  rivojlanishi. 
Respublikamizda  « 0 ‘zbekiston  -   Vatanim  manim»  qo‘shiq  bay- 
rami,  turli  qo‘shiq  ko‘rik-tanlovlarining  o‘tkazilishi.  «Sharq  taro- 
nalari»,  «Ilhom  -  XX»,  «Simfonik  musiqa»  va  boshqa  xaJqaro 
miqyosdagi musiqa festival larining о‘mi va ahamiyati.
Musiqashunoslik  sohasi  uzoq  o ‘tmishdan  boshlab  o‘zining 
kasbiy  omillari  asosida  shakllanib,  asrlar  osha  muayyan  an’analari 
asosida  rivojlanib  kelgan.  0 ‘tmishda  yaratilgan  musiqiy  risolalar, 
musiqiy  tadqiqotlar  har  bir  xalqning  musiqiy  merosini  o‘rganish 
borasidagi  asosiy  asarlar  sifatida  tarixga  muhrlangan.  0 ‘zbekiston 
musiqashunosligining  ham  musiqa  ijodiyoti  va  ilmiy  o‘rganilishi 
borasida  shakllangan  mavzulari,  ilmiy  tadqiqot  tarmoqlari,  ilmiy- 
nazariy va ilmiy-amaliy yo‘nalishlari shakllanganki, ulaming har bir 
yo‘nalishlari  bo‘yicha  bir  qator  musiqashunos  olimlar  o‘z 
faoliyatlarini  olib  borganlar.  Shu  nuqtayi  nazardan  O'zbekiston 
musiqashunoslik  maktabi  rvamoyandalarining  olib  borgan  ilmiy 
ijodiy yo'nalishlarini quyidagicha belgilash o‘rinlidir:
1.  Musiqa folklorshunosligi.
2.  Manba’shunoslik.
3.  Musiqa tarixi (bastakorlik).
4.  Musiqa nazariyasi.
162

---

5.  Organalogiya (Cholg‘ushunoslik).
6.  Musiqa ijrochiligi, maqomshunoslik.
7.  Musiqali ikonografiya.
8.  Musiqiy sharqshunoslik.
9.  Musiqiy etnografiya.
Musiqashunoslikning  har  bir  yo‘na!ishi  alohida  tarmoq 
sifatida  muhim  bo‘lsada,  ulaming  bir-biri  bilan  bogiiqlik  darajasi 
ulkandir.  Zero,  musiqa  san’atining  negizida  asosan  sado  bilan 
bog‘liq jarayon, ya’ni musiqaning o‘zi asosiy manba sifatida xizmat 
qiladi.  Shu bois,  musiqaning kelib  chiqishi, tarixi,  nazariy  asoslari, 
ijrochilik masalalari,  cho!g‘ular rivoji,  ijrochi  namoyandalar hamda 
ijodkor-bastakorlar  bilan  bog'liq jabhalari  bir butun  amalning  turli 
bo‘laklari sifatida ahamiyatli ekanligini e’tirof etish joizdir.
0 ‘zbek musiqashunosligida bir qator tadqiqotlar olib borgan va 
kerakli  manbalami  meros  qilib  qoldirgan  Abdurahmon  Jomiy, 
Alisher  Navoiy,  Najmiddin  Kavkabiy,  Zaynullobiddin  Husayniy, 
Darvesh  Ali  Changiy  va  Abdurauf  Fitrat  kabi  musiqashunos 
allomalarning  ilmiy  merosi  ushbu  yo‘nalishning  asosini  tashkil 
etadi. Ulaming yaratgan musiqiy risolalari, musiqa haqidagi  fikrlari 
o‘zbek musiqasi  tarixini  bilish,  anglash  va  o‘rganish  uchun  asosiy 
manbalar sifatida xizmat qilib kelmoqda.
0 ‘tmish musiqashunosligida yuzaga kelgan an’analarida o‘zga 
xos  tartib  yoki  qonuniyatlar  shakllanganligi  va  ushbu  qoidalar 
asosida  risolalar  tarkiblashgan  hamda  shunga  xos  bayon  etilgan- 
ligini  guvohi  bo‘lamiz.  Unga  ko‘ra  asosiy  maqsad  va  vazifalar, 
musiqaning tarixiy, nazariy, ta’lifiy (kompozistion) usul, cholg‘ular 
va  namoyandalar  haqida  bayon  etiigan  tazkiraviy  yondashuvlar 
shaklida  tarkiblashtirilgan.  Har  bir  risolada  avvalo  musiqashu- 
noslikning  o‘tmishdagi  holati  va  zamona  musiqa  san’ati  va  ilmiy 
tavsifi hamda ijodiy munosabatlami bayoni shaklida zikr etiigan.
0 ‘zbekiston musiqashunosligining XX asr boshlaridagi  holati, 
aynan  o‘zbek xalq  musiqa  merosini  o'rganish,  amaliyotda  mavjud 
boigan  xalq  va  mumtoz  musiqa  merosi  namunalarini  yig‘ish  va 
zamonoviy  nota  yozuviga  olish  bilan  boshlanadi.  Ya’ni  XX  asr 
boshlarida xalq  musiqiy  folklorini va mumtoz  musiqa namunalarini 
o‘rganish  borasida  alohida  harakatlar  boshlanadi.  Bunga  rus 
musiqashunos  olimlari  V.Mironov,  V.Belyayev,  V.Uspenskiy,
163

---

Yu.Kon  va  E.Romanovskayalar o‘ztarining  ilk  munosabatlari  bilan 
ish  boshlovchilarga  aylanadilar.  Ular o‘tmish musiqashunoslarining 
olib  borgan  ilmiy-nazariy  tadqiqotlarini,  amaliy  jarayoni,  ya’ni 
bevosita  amaliyotdan  o‘rganish  ishlarini  boshlaydilar.  1918-yili 
Toshkentda  Xalq  konservatoriyasi  tashkil  etiladi  va  aynan  xalq 
musiqa  merosini  o‘rganish  bo'yicha  amaliy  harakatlar  boshlanadi. 
A w aliga respublikaning turli vohalariga, (Farg‘ona vodiysi, Buxoro 
va  Xorazm)  folklor  ekspedistiyalarini  tashkil  etib,  xalq  musiqa 
namunalarini  yozib  olishga  erishadilar.  0 ‘zbek  musiqa  merosiga 
bag‘ishlangan  bir  qator  turkum  kitoblar  tnashr  etiladi.  Jumladan: 
N.Mironov  “Музыка  Узбеков”  (1930)  va  “Музыеа  Таджиков” 
(1931),  “Песни  Бухары  Ферганы  и  Хивы”по1а  to‘plami,
E.Romanovskaning  “0 ‘zbek  xalq  qo‘$hiqlari”  2  tomlik  (1939), 
“Xorazm  cholg‘u  yo‘llari”  (1939)  va  “Статы  и  доклады  записи 
музыкальново фолыслора”(1957).
Ushbu  olimlar  0 ‘zbekiston  musiqashunoslik  sohasini  nafaqat 
boshlovchilari,  balki  milliy  musiqashunoslik  maktabini  tarbiyala- 
nishida ham  ustozlik vazifasini  o‘tgan.  I.Akbarov, X.Muhamedova, 
M.Xarratov  va  Yu.Rajabiylar  ilk o‘zbek  milliy  musiqashunosligini 
qaldirg‘ochlari  hisoblanadi.  30-yildan  boshlab  ulaming  o‘zbek 
musiqa namunalarini notaga olish amallari keskin rivojlanadi va 50- 
yillarga kelib, bir qator yirik to‘plamlar (Antalogiya) shaklida nashr 
yuzini  ko‘radi.  Ularning  ichida  1955-59-yillarda  “0 ‘zbek  xalq 
musiqasi” nota to‘plamning 9 ta jildi nashr etilgan.  1-5  Yu.Rajabiy 
yozuvida,  6,7  M.Yusupov  yozuvida,  8,9  O.Xalilov  yozuvida 
musiqashunosiar  I.Akbarov,  Yu.Kon  izohlari  bilan  chop  etilgan. 
Bunga  albatta  1936-yili  Toshkent  davlat  konservatoriyasining 
ochilishi  sababdir.  Chunki,  unga  bevosita  yosh  musiqashunoslami 
tarbiyalash  asosiy  maqsad  qo‘yilgan.  Konservatoriyaning  birinchi 
qaldirg‘och  musiqashunoslari  orasida  LAkbarov  va  T.Vizgolar 
kelgusida  yetuk  musiqashunos  olimlar  sifatida  faoliyat  ko‘rsat- 
ganlar.  Bu  albatta  0 ‘zbekistonda  etnomusiqashunoslik  fani  shakl- 
lanishi va rivojlanishi bilan bog* liq jarayonlar hisoblanadi.
1928-yili  Samarqandda  tashkil  etilgan  “Xalq  musiqasi  va 
xoregrafiya”  ilmiy  tadqiqot  instituti  tashkil  etiladi  va  samarali 
faoliyat olib boradi. Ushbu institut ilmiy tadqiqot ishlaridan boshqa, 
ilk