A jabborov, S. Begmatov, M. Azamova

Jadidchilik 
harakatining asosiy 
maqsad va vazifalari
O'rta asr maktab- 
lari  o ‘rniga,  ona 
tilida o'qitishga 
moslangan yangi 
usuldagi  maktab- 
larni tashkil etish
Jadidchilik g‘oya- 
larini xalq omma- 
siga singdirish, 
matbuot hurriyati 
uchun kurash,  xalq 
uchun tushunarli 
adabiyot va teatmi 
yaratish;
Xotin - qizlarni 
paranjidan chiqa- 
rish, jadid maktab- 
lariga qatnashish- 
larini ta’minlash 
orqali taqdirlarini 
o'zgartirish
^
______
J
Jadidchilik harakati namoyandalari:
Ma’rifat nurini va vatan tuyg'usini targ‘ibot etishda va amalda 
joriy  qilishda,  jadidchilik  harakatining  rahbarlaridan  biri  Abdulla 
Avloniyning  (1873  -   1934)  ijodini  alohida qayt  etish  lozimdir.  U 
1904-yilda  Toshkentning  Mirobod  mahallasida  yangi  usulli  jadid 
maktabini  ochdi,  o‘zi  unga  mudirlik  va  o‘qituvchilik  qildi.  1909- 
yilda  kambag‘al,  yetim  -  yesirlarga  ko‘mak  beruvchi  “Jamiyati 
xayriya” uyushma tashkil qiladi. “Turkistonda birinchilardan bo'lib, 
adabiyotshunos  olim  B.Nazarov  -   maktabga  Avloniy  geografiya, 
kimyo,  handasa,  fxzika  fanlari  kiritilishiga ta’sir ko‘rsatdi,  ta’limni 
real  turmush  bilan  bog‘lashga  intiladi,  bir  dars  bilan  boshqasi 
o‘rtasida  muayyan  tanaffusni,  bir  sinfdan  ikkinchisiga  o‘tishdagi 
imtihonni  joriy  etdi,  ta’lim  tizimining  dunyoviy  yo‘nalishini 
kuchaytirishga  alohida  e’tibor  berdi.  Uning  “Birinchi  muallim” 
(1909), “Ikkinchi muallim” (1912) nomli  darsliklari hamda “Turkiy 
guliston  yoxud  axloq”  (1912)  nomli  qoilanmasi  o‘z  davrida
16

---

yoshlami  yangicha  yo‘nalishda  o‘qitish  va  an’anaviy  milliy  ruh 
asosida  tarbiyalashda  katta  ahamiyatga  ega  bo‘ldi.  U  yaratgan  5 
to‘plamdan  iborat  “Adabiyot yoxud milliy  she’rlar”  (1909  -   1916) 
maktablarda qo‘ilanma vazifasini o'tadi.
Abdulla  Avloniy  ko‘plab 
she’rlar, 
she’riy  to‘plamlar 
muallifidir.  Uning  she’riyatida  vatanparvarlik,  ma’rifatparvarlik  va 
milliy -   ozodlik taronalari  alohida  o‘rin  tutadi.  Masalan,  bolalarga 
bag‘ishlangan  “Vatan”  (1916)  she’rida  dunyodagi  eng  ulug‘  va 
muqaddas  tushuncha  vatandir,  vatanga  sadoqatli  bo‘lmoq  har  bir 
insonning vijdoniy burchidir, degan g‘oyani ilgari suradi5’4.
Ushbu harakat faoliyatida shoir,  dramaturg va adabiyotshunos 
olim  A bdurauf  F itrat  (1886  -   1938)ning  ijodini  alohida  e’tirof 
etish  lozimdir.  U jadidchilik harakatining asoschilari  va rahbaridan 
biri edi.  0 ‘rta Osiyoda eski maktabni  va maorifhi  isloh etish,  yangi 
usulli  jadid  maktabini  hayotga joriy  etish  g'oyalarini  ilgari  surdi, 
jamiyatni,  xususan  Buxorodagi  tuzumni  keskin  tanqid  ostiga  olib, 
turli  omma  harakatlarida  faol  qatnashdi.  Uning  dunyoqarashida 
ma’rifatparvarlik va vatanparvarlik g‘oyalari yetakchilik qildi.
Xususan  Abdurauf  Fitratning  musiqa  san’atiga  qo‘shgan 
hissasi  alohida e’tirofga loyiqdir.  1921-yili Buxoroda Sharq musiqa 
maktabini  tashkil  etib,  uning  birinchi  rahbari  bo‘lgan.  Maktabga 
mumtoz  musiqa  bilimdonlari  (sozanda  va  xonandalar)  bilan  birga 
Viktor  Aleksandrovich  Uspenskiy  singari  musiqashunoslami  ham 
taklif  etgan.  U  shu  vaqtdan  boshlab  “Shashmaqom”  kuylarini 
to‘plash va notaga yozib olish ishlariga rahbarlik qildi.
Fitrat  tashabbusi  bilan  Ota  Jalol  Nosirov  va  Ota  G‘iyos 
Abdug‘anilardan  Buxoro  Shashmaqomi  Viktor  Uspenskiy  tomo­
nidan  ilk  bor  notaga  olinib,  nashr  etildi  (1924).  Bundan  tashqari, 
Fitrat 
“Shashmaqom”, 
“0 ‘zbek 
musiqasi 
to‘g‘risida”  deb 
nomlangan  maqolalari  hamda  “O'zbek  klassik  musiqasi  va  uning 
tarixi”  (1927)  risolasi  bilan  XX  asr o‘zbek musiqashunoslik  fanini 
boshlab berdi.
4 XX asr o‘zbek adabiyoti, 11  sinf uchun darslik, Т.: M0 ‘qituvchi”,  1995 y., 35- bet
17
Atoqli  shoir,  dramaturg,  bastakor  va  jam< 
Hakimzoda  Niyoziy  (1889  -   1929)  ham  ijodi 
davrida  Nihoniy  taxallusi  bilan  turli  mavzu  va

---

yozdi.  Hamza  1913-yilda  Toshkentning  Qashqar mahallasida yangi 
“Jadid” maktabini ochdi.
1915 -   17-yillar orasida muallif “Milliy ashulalar uchun milliy 
she’rlar”  nomli  majmuani  yaratdi.  “Oq  gul”,  “Qizil  gul”,  “Pushti 
gul”,  “Savsar gul”,  “Sariq  gul”,  “Yashil  gul”  va “Atir gul”  nomlari 
bilan  to‘plamga  kiritgan  she’riy  turkumlari  omma  o‘rtasida  keng 
tarqaldi.
Hamzaning  mazkur  “Milliy  she’rlar”ida  ilgari  surilgan  g‘oya 
0 ‘zbekiston  milliy  mustaqillikni  qo‘lga  kiritib,  taraqqiyot  uchun 
kurashayotgan bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega”5.
Xullas, jadidchilik  harakati  paydo  bo‘lishi  bilan  chor  Rossiya 
ma’muriyati  va  mahalliy  muttasiblar  va  “qadimiy”laming  qattiq 
qarshiligiga  duch  keldi.  Shunga  qaramay, jadidchilikning  g‘oya  va 
harakatlari yildan-yilga avj  ola boshladi va mahalliy xalqlar orasida 
ommalasha  bordi.  Ayniqsa,  jadidchilar  harakati  va  uning 
namoyandalari  adabiyot  va  san’at  an’analarini  davom  etish  bilan 
yangi  uslubli  milliy  teatmi  barpo  etishga  ham  katta  ahamiyat 
berdilar.  Yevropa uslubidagi milliy teatrning ravnaq topishida 0 ‘rta 
Osiyo  jadidchilar  harakatining  tashkilotchisi, 
Mahmudxo‘ja 
Behbudiy  birinchilardan  bo‘lib,  1911-yilda  “Padarkush”  nomli 
pyesani  yozdi.  1914-yili  Samarqandda  o‘zi  tashkil  qilgan  havas- 
korlar  teatrida,  bu  fojiali  asami  ozarbayjonlik  rejissyor  Aliasqar 
Asqarov sahnalashtirdi.  “Padarkush”ning sahnada ko'rsatilishi katta 
madaniy  voqeaga  aylanib  ketdi.  Spektakl  tez  orada  Toshkent, 
Kattaqo‘rg‘on,  Qo‘qon,  Andijon,  Namangan,  Farg‘ona,  Buxoro 
shaharlarida namoyish qilindi6.  .
“Padarkush”  fojiali  spektaklining  asosiy  g‘oyasi  ma’rifatpar- 
varlikka  qaratilgan  jamiyatdagi  barcha  baxtsizlik,  zamon  talab
5 “XX asr o‘zbek adabiyoti” 11  sinf uchun darslik. Т.: “O'qituvchi”,  1995 y., 82-bet.
6  “Padarkush”  (Yoxud  o‘qiraagan  bolaning  hoK,  Turkiston  hayotidan  olingan  ibratnoma,  uch  par da  to‘rt 
manzanili,  milliy  birinchi  fojia)  spektaklining  qisqacha  mazmuni  shundan  iborat:  katta  mulkdor  boy 
Toshmtirod  ismli yolg‘iz  o‘g‘lini  erka  o‘stirib  maktabga  bennaydi.  Savodini  chiqarishni  istamaydi.  Bundan 
achingan domla uning huzuriga kirib amri ma’rif qiladi.  Ammo boy uning nasihat gaplariga ensasi  qotib quloq 
solmaydi.  Domlaga javoban;  “Ey  domla!  Siz  menga tahqiqchi-mi?  0 ‘g‘il  maniki,  davlat  maniki,  Sizga  nima!? 
0 ‘qig‘omu  bin  siz.  Yemoqqa nosingiz yo‘q.  Bu holingiz ila menga nasihat qOasiz. Mirzasi Xayruiloni chaqirib 
uyqum  keldi,  joy  tayyorla”  debT  domlani  haydaganday  qilib  jo ‘natadi.  Bir  oz  vaqt  o‘tgandan  so‘ng  Ovrupocha 
kfyingan,  o‘rischa  o'qigan  ziyoli  boynikiga  keladi  va  nasihat qiladi.  Unga  ham  domlaga  berilgan javob  beriladi. 
Natijada, o‘qishda-to‘qishda yo‘q o ‘g‘li Toshmurod axloqsiz boMib o‘sadi, bezori Tangriqul va uning hamtovoqlari 
bilan oshno  boladi,  Maishat,  ichimlik va qimorga  berilib ketadi.  Restoranda  maishat paytida puli yetmay  qoladi. 
Tunda  Toshmurod  do‘sti  Tangriqul  bilan  otasmi  pul  omcnadni  o‘g‘irlasli  paytida,  otasi  uyg‘onib  qoladi  va  o'z 
padarini oidirishga yordam beradi. Oqibatda sheriklari bilan qo'lga olinib Sibirga qamoqqa jo ‘natiladi.
18

---

qilayotgan  ilmlami  egallamaslik tufaylidir.  Mazkur  drama  XX  asr 
o‘zbek  adabiyoti  va  milliy  teatri  tarixida  chuqur  iz  qoldirish  bilan 
bir  qatorda,  yozuvchi  va  san’at  ahliga  ijobiy  ta’sir  qilib  ibrat 
maktabini ham o‘tadi.
Shuni  aytib  o‘tish joizki,  XX  asming  boshlarida  Turkistonda 
yangi  usulli  ustoznavozlik  milliy  teatrining  barpo  etilishida,  rus 
teatridan  tashqari,  ayniqsa  qozon,  tatar  va  ozarbayjon  teatrlarining 
oMkamizga  1910-yillardan  boshlab  drama, 
1914-yildan  esa 
Ozarbayjon  musiqali  teatrlarining  gastrolga  safari  ulkan  madaniy 
voqeaga aylanar edi va o‘zbek ziyolilariga katta tassurot qoldirardi. 
Ular  ham  milliy  teatmi  barpo  etishni  orzu  qildilar.  Ozarbayjon 
musiqali  teatrining  gastrollari  davrida  ulug‘  kompozitor  Uzeir 
Gadjibekovning  “Layli  va  Majnun”,  “Asli  va  Karim”  operalari, 
“Arshin  Molchi”  hamda  “U  o'lmasin,  bu  o'lsin”  kabi  musiqali 
komediyalarini  o‘zbek  tomoshabinlari  zavq  bilan  tomosha  qildilar. 
M.Behbudiyning “Padarkush” dramasidan keyin Turkistonda o‘zbek 
yozuvchilari  birin-ketin  turli  mavzularda  pyesalar yoza  boshladilar 
va ko‘p mahalliy havaskorlik teatr jamoalarini tuzdilar.  0 ‘lkamizda 
1911-yildan  to  1917-yilga  qadar  o‘zbek  shoir,  dramaturglari 
tomonidan  quyidagi  pyesalar  yozildi  va  sahnalashtirilgan  edi: 
Sh.Xurshidning  “Bezori”,  “Terakxo‘r”,  “Qora  xotin”,  “Orif  va 
M aruf’;  A.Samadovning  “Mahramlar”;  Xoji  Muin  Shukrulloning 
“Mazluma  xotin»,  “Juvonbozlik  qurboni”,  “Qozi  ila  mulla”,  “Eski 
maktab,  yangi  maktab”;  Abdulla Badriyning  “Juvonmarg”,  “0 ‘gay 
ota”,  “Boyvachcha”,  “Saodat  bitdi”;  Abdulla  Avloniyning 
“Advokatlik  osonmi”,  “Pinak”;  Abdulla  Qodiriyning  “Baxtsiz 
kuyov”;  Hamzaning  “Zaharli  hayot”,  “Feruzaxonim”,  “Ilm  hido- 
yati”,  “Mulla  Normuhammad  domlaning  muf  xatosi”,  “Loshmon 
fojiasi”;  Abdurauf Fitratning  “Begi jon”  va  boshqa  asarlar  yaqqol 
misol  bo‘la  oladi.  Xullas,  Turkistonning  yirik  shaharlarida 
bunyodga  kelgan  havaskorlik  teatrlari  va  ayniqsa,  Toshkentda 
Mannon Uyg‘ur tashkil qilgan “Turon” teatrining faoliyati  olqishga 
sazovor bo‘ldi.  Kundan-kunga,  yildan-yilga teatrlar  ijodiy  faoliyati 
saviya  jihatidan  yuksala  bordi  va  kelgusida  juda  ko‘p  iste’dodli 
yoshlar o‘zlarining hayot taqdirlarini teatr va musiqiy san’atlar bilan 
bog‘ladilar.
19

---

0 ‘zbek xalqining  musiqa merosi  boy  an’analarga  va  qadimiy 
tarixga egadir.  Uning davrlar osha rivoj i, xalq musiqasi  va mumtoz 
musiqasi  negizida  rivoj  topib  kelganligi  amaliyotdan  ma’lumdir. 
Musiqa san’ati insoniyatning ma’naviy boyligi, estetik dunyoqarashi 
va  kelajak  kamolotini  belgilovchi  mezonlardan  biri  sifatida 
ardoqlanib  kelinadi,  Unda  har  bir  xalqning  milliy  an’analari,  urf- 
odatlari,  marosim  va  qadriyatlari  munosib  o‘rin  olgan.  Musiqa 
ijrochiligi,  xalq  musiqa  madaniyatining  shakllanib,  rivoj  topuvchi 
jonli  jarayoni  ekanligi  hammaga  ma’lum.  Uning  namoyandalari 
bo‘lmish  sozanda,  xonanda  va  bastakorlar  xalq  madaniyatining 
o‘ziga xos mutasaddilari  sifatida e’zozga loyiq ko‘rilgan. Bu borada 
o‘tmish risolalarida ham tarixiy ma’lumotlar zikr etib kelingan. Abu 
Nasr 
Farobiyning 
“Katta 
musiqa 
kitobi”, 
Zaynullobiddin 
Husayniyning  “Qonuni  ilmi,  amali  musiqi”,  Abdurahmon  Jomiy- 
ning  “Risolai  musiqiy”,  Alisher  Navoiyning  “Majolis  un-nafois”, 
Darvesh  Ali  Changiyning  “Musiqiy  risola”lari  bunga  yorqin 
misoldir.
XIX  asming  ikkinchi  yarmi  va XX  asming  boshlarida  o'zbek 
musiqa  san’ati,  azaliy  an’analar  negizida  yangicha  munosabatlar 
davri  sifatida  tarixga  muhrlandi.  Davming  yetakehi  hofizlari 
Hamroqul  qori,  Hoji  Abdulaziz  Adurasulov,  Mulla  To‘ychi 
Toshmuhamedov,  Domla  Halim  Ibodov  kabi  namoyandalarining 
ijodlari, 
ijrochilik 
uslublari 
mumtoz 
musiqa 
an’analariga 
asoslangan.  1920-yillardan  boshlab  xonanda  va  sozandalaming 
yangi avlodi shakilandi.
0 ‘zbek  musiqasining  XX  asr  jarayonida,  zamon  talabi 
doirasida  keskin  rivoj langanligi  tuzumning  o‘zgarishi,  yangi 
munosabatlami yuzaga kelganligi bilan bog'liqdir. Buning zaminida 
eng avvalo yevropa madaniyatining kirib kelishi va unga asoslangan 
holda turmush tarzini  shakllanganligi hamda musiqa ijodkorlarining 
yangi avlodi tarbiyalanganligi bilan bog'liqdir.
XX  asr o‘zbek musiqa ijodiyoti yangi  avlod  shakllanishi bilan 
bog‘liqdir.  Uning  shakllanish  mezonlari  va  rivojlanish  yo‘lining 
o‘zbek  kompozitorlik  ijodi  hamda  zamonaviy  musiqa  san’atining 
ommalashishi  bilan  bog‘liq  bir  qator  omillari  mavjuddir.  Shunga 
ko‘ra XX  asr о‘zbek musiqasi  rivojlanish jarayonini  uch bosqichga 
bo‘libtahlil qilish o‘rinlidir.