7-Mavzu: nutq va kasb

7-Mavzu: NUTQ VA KASB.

Nabi Majidov Mahmudovich

Reja

• 1. Nutqiy qobiliyatlar.
• 2. Nutq va tafakkur.
• 3. Kasbiy mahoratda nutqning roli.
• 4. Pedagogik nutq.

Nutq.

• Nutq-bu ogzaki kommunikasiya, ya'ni til yordamida munosabat kilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron-bir moxiyatni anglatadigan suzlar ogzaki kommunikasiya vositasi xisoblanadi. Suzlar eshittirib yo ovoz chikarmasdan aytilishi, yozib kuyilishi, yoki kar-sokov kishilarda biron-bir moxiyatga ega bulgan imo-ishoralar bilan almashtirilishi (buni xar bir xarf barmoklar xarakati bilan ioda etiladigan daktilologiya va imo-ishora butun bir suz yoki suzlar turkumini anglatadigan imo-ishorali nutk deb ataladi) mumkin.
• Kuyidagi nutk turlari fark kilinadi: yozma va ogzaki nutk. Uz navbatida ogzaki nutk dialogik va monologik nutklarga ajratiladi. Ogzaki nutkning eng sodda turi dialog, ya'niallakanday masalalarni birgalikda muxokama kilayotgan va xal etilayotgan xamsuxbatlar tomonidan olib boriladigan suxbat xisoblanadi.

• Gapirishayotganlarning bir-birlariga lukmalari, suxbatdoshidan keyin iboralarni va ayrim suzlarni takrorlash, savollar berish, kushimchalar kilish, izox berish, fakat suzlashayotganlar tushunadigan sha'malar kilish, turli xil yordamchi suzlar va undovlar suzlashuv nutki uchun xos xususiyatdir. Bu nutkning uziga xos xususiyatlari kup jixatdan xamsuxbatlarning xamjixatligi darajasiga,ularning uzaro munosabatlariga boglik buladi. Aksariyat xamma joyda xam pedagog oilaviy muxitdagi dialogni xech kachon sinfda ukuvchilar bilan munosabatda bulgani kabi olib bormaydi. Suzlashuv chogida xissiy xayajonlanish darajasi katta axamiyatga ega buladi. Iymangan, xayratlangan, kuvongan, kurkkan, jaxli chikkan kishi xotirjam xolatidagi kabi gapirmaydi, uzgacha oxangdagina gapirib kolmasdan, balki kupincha boshka suzlarni, iboralarni ishlatadi.

• Ogzaki nutkning ikkinchi bir turi monolog nutk bulib, uni bitta kishi boshkasiga yoki uni tinglayotgan kuplab kishilarga karata gapiradi: bunga ukituvchining xikoyasi, ukuvchining kengaytirilgan javobi, doklad va shu kabilar kiradi. Monologik nutk tuzilishi jixatidan juda xam murakkab bulib, fikrning tugallanganligini, grammatik koidalarga ancha kat'iy amal kilinishini, monolog aytayotgan kishining bayon etmokchi bulgan fikrda kat'iy mantik diologik va izchillik bulishini takozo etadi. Monologik nutkni egallash nutkka nisbatan katta kiyinchiliklar tugdiradi, uning kengaytirilgan shakllari ontogenezida (yuzaga kela boshlaganidan takomillashuviga kadar) kechikibrok rivojlanadi, ukuvchilarda bu nutkni shakllalntirish maxsus vazifa xisoblanadi va pedagoglar uni ta'limning kator yillari mobaynida bajarishlariga tugri keladi. Kiynalmasdan, bemalol suxbatlasha oladigan, lekin oldindan yozilgan tekstdan foydalanmasdan monologik xarakterga ega bulgan ogzaki axborot (doklad, keng ma'ruza va shu kabilar) bilan chikishga kiynaladigan katta yoshli odamlar xam uchrab trishi tasodifiy xol emas. Kupincha bu ukituvchilarning ukuvchilarda monologik nutkni shakllantirish ishiga e'tibor bermaganliklari okibati xisoblanadi.

• Yozma nutk insoniyat tarixida ogzaki nutkdan ancha keyin paydo buldi. U bir-birlaridan makon va zamon bilan ajralib turuvchi odamlar urtasida munosabat kilish extiyojining natijasi sifatida paydo buldi va fikr shartli sxematik suratlar yordamida ifoda etiladigan paytlardagi piktografiyadan minglab suzlar bir necha unlab xarflar yordamida ifoda etilayotgan xozirgi zamon yozuviga kadar rivojlandi.
• Yozuv tufayli odamlar tuplagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi tarzda yetkazish imkoni tugildi. Negaki, ogzaki nutk yordamida utkazilgan takdirda u buzulishi, uzgarib va xatto beiz yukolib ketishi mumkin edi. Yozma nutk fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirilishida, badiiy timsollar (obrazlar) ni yetkazishda muxim rol uynaydi. Bolaga ta'lim berishning dastlabki kunlaridanok rivojlantirilishi maktabning eng muxim vazifasi bulib xisoblanadigan yozuv va ukuv bolaning akliy saviyasini kengaytiradi xamda bilimlarni egallash va bayon kilishning eng muxim vositasi xisoblanadi. Yozma nutkdan foydalanish mumkin kadar tugri ta'rif berilishiga erishish, logika va grammatika koidalariga kat'iyrok amal kilish, mazmun va fikrlarni ifoda etish usuli ustida chukurrok muloxaza yuritish imkoniyatini yaratadi. Kupincha biron-ir narsani yozib kuyish-bu uni yaxshi anglab olish va eslab kolish demakdir.