55- §. Irsiy (genotipik) o‘zgaruvchanlik 9- sinf “Biologiya. Sitologiya va genetika asoslari” darsligi asosida

Dominant mutatsiyaga ega organizmlar gomo va geterozigota holatlarda yashovchan bo‘lmaydi va individual rivojlanishning dastlabki bosqichlaridayoq nobud bo‘ladi. Tashqi muhit o‘zgarishi natijasida ilgari zararli bo‘lgan mutatsiyalar, organizmga foydali ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday mutatsiyalarni tashuvchi organizmlar tabiiy tanlanish nati jasida saralanib boradi.

• Dominant mutatsiyaga ega organizmlar gomo va geterozigota holatlarda yashovchan bo‘lmaydi va individual rivojlanishning dastlabki bosqichlaridayoq nobud bo‘ladi. Tashqi muhit o‘zgarishi natijasida ilgari zararli bo‘lgan mutatsiyalar, organizmga foydali ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday mutatsiyalarni tashuvchi organizmlar tabiiy tanlanish nati jasida saralanib boradi.

• Mutatsiyalar paydo bo‘ladigan joylar. Mutatsiyalar generativ va somatik bo‘lishi mumkin. Jinsiy hujayralarda paydo bo‘lgan mutatsiyalar shu organizm belgilarining namoyon bo‘lishiga ta’sir qilmaydi, u faqat keyingi bo‘g‘inlarda namoyon bo‘ladi. Bunday mutatsiyalar generativ mutatsiyalar deyiladi.

• Agar somatik hujayralarning genlari o‘zgarsa, bunday mutatsiyalar shu organizmning o‘zida namoyon bo‘ladi va jinsiy ko‘payishda keyingi avlodga o‘tmaydi. Biroq jinssiz ko‘payishda, agar organizm hujayra yoki hujayralar to‘plamidan ko‘payayotgan va unda o‘zgargan — mutatsiyaga uchragan gen bo‘lsa, bunday mutatsiyalar somatik mutatsiyalar deb ataladi va ular keyingi avlodlarga o‘tishi mumkin.

Mutatsiyalarning paydo bo‘lish darajalari. Bir gen doirasidagi bitta yoki bir nechta nukleotidlarning o‘zgarishi yoki almashinishi bilan bog‘liq muta tsiyalar gen yoki nuqtali mutatsiyalar deb ataladi. Ular oqsillar tuzilishiga o‘zgarishlar kiritadi, ya’ni polipeptid zanjirdagi aminokislotalarning ketma­ketligi yangilanadi va shu bilan oqsil molekulasining funksional faolligini o‘zgartiradi.

• Mutatsiyalarning paydo bo‘lish darajalari. Bir gen doirasidagi bitta yoki bir nechta nukleotidlarning o‘zgarishi yoki almashinishi bilan bog‘liq muta tsiyalar gen yoki nuqtali mutatsiyalar deb ataladi. Ular oqsillar tuzilishiga o‘zgarishlar kiritadi, ya’ni polipeptid zanjirdagi aminokislotalarning ketma­ketligi yangilanadi va shu bilan oqsil molekulasining funksional faolligini o‘zgartiradi.

• Xromosoma tuzilmasining o‘zgarishi xromosoma mutatsiyasi deb ataladi. Bunday mutatsiyalar xromosomaning ma’lum bir qismining yo‘qolishi tufayli vujudga keladi.