5-ma’ruza. XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning vujudga kelishi. V. Gumboldt taʼlimoti. Reja

Тилшунослик фалсафасининг яратилиши. Вильҳельм фон Ҳумбольдт назарияси
1767-1835 йиллари яшаб ижод этган, ҳар томонлама етук давлат арбоби, Берлин университетининг ташкилотчиси, олмон тилшунослиги, давлатшунослик ва умумий тилшунослик билан шуғулланган Вильҳельм фон Ҳумбольдт қиѐсий-тарихий ва типологик тилшуносликнинг фалсафасига асос солди. Унинг тилшуносликдаги асосий изланиши «Ява оролидаги кави тили ҳақида» асаридир. Бу асарнинг «Инсон тилларининг қурилишидаги фарқлар ва уларнинг инсон наслининг руҳий ривожланишига таъсири» деб аталган сўз бошисида Ҳумбольдтнинг тилшуносликдаги асосий қарашлари ифодаланган. Ҳумбольдтнинг фикрича, тилшунослик ўз фалсафа-сига, яъни тил фалсафасига эга бўлиши керак. Бу фалсафа кўп тилларни таҳлил қилиш орқали пухта фундаментга эга бўлиши керак. Шу боисдан у тилга кандайдир механик, статик нуқтаи назардан қарашларга қаттиқ қарши турди. Унинг фикрича «тил тугалланган ҳодиса – эргон эмас, балки доимий ҳаракатдаги, фаолиятдаги ҳодиса – энергон» дир. Ҳумбольдт фалсафаси бўйича мантиқ билан тилнинг узвий боғлиқлиги инкор этилади, инсон тилларининг бирлиги психика қонунларининг бирлиги орқали асосланади, тилларнинг ранг-баранглилиги эса халқларнинг ўзига хос психологияга эга эканлиги билан изоҳланади.
Ҳумбольдтнинг асарлари умумий тилшунослик фанига асос солиб берди. Унинг лингвистик қарашлари 1820 йили Берлин академиясида қилган бир қатор илмий докладларида ўз ифодасини топган ва унинг программасига айланган. Ўзининг «Ҳарфли ѐзув ва унинг тил қурилиши билан боғлиқлиги» (1824), «Ёзувнинг тил билан боғлиқлиги ҳақида» (1836) ва биз юқорида таъкидлаган «Ява оролидаги кави тили ҳақида» (1836- 1840) ва бир қатор бошқа асарларида Ҳумбольдт аниқ текширувлар ва фактларга асосланган.
Ҳумбольдт «Қиѐсий антропология» яратиш ғоясини илгари суради ва бу ғоянинг амалга ошишида тил назарияси дунѐнинг барча ранг-баранглигини ва «инсоннинг сирли дунѐсини ва халқларнинг характерини очишда» асосий тадқиқот қуроли сифатида зарурлигини таъкидлайди. Ҳумбольдт ўзининг «Грамматик формаларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг фикрлар ривожига таъсири» асарида санскрит устида олиб борган ишини умумлаштирди.