4-mavzu: XIII-XIV asrlar adabiyoti

1311-yil

 yaratilgan deb ko`rsatiladi. To`qbug`a Rabg`uziyga payg`ambarlar haqida asar yozishni 

topshiradi va natijada «Qisasi Rabg`uziy» yuzaga keladi. Muallif asarni bir yil zahmat chekib 

tugatganini qayd etadi. «Qisasi Rabg`uziy»ning turli davrlarda ko`chirilgan bir necha qo`lyozma 

nusxasi mavjud. Ular dunyoning turli kutubxona va qo`lyozma fondlarida saqlanadi. Asarning eng 

qadimiy  qo`lyozma nusxasi XV asrda ko`chirilgan bo`lib, u Britaniya muzeyida saqlab 

kelinmoqda. Gronbek tomonidan 1948-yili Kopengagenda nashr qilingan. Manbalarga qaraganda, 

XV asr 

London nusxasi

 1340-yilda Rabg`uziy tiriklik davrida ko`chirilgan. XV-XVI asrlarga 

mansub 

Sankt-Peterburg

, XIX asrga oid 

Toshkent nusxalari

 mavjud. XIX asrning II yarmi va XX 

asrning boshlarida Toshkent, Qozon shaharlarida bir necha marta nashr etilgan. Asarning to`la 

matni ilk marta rus turkiyshunos olimi 

N.Ilminskiy

 tomonidan 1859-yili Qozon shahrida e`lon 

qilingan. Ushbu asar Radlov, Tomsen, Melioranskiy, Malov, Kononov, Bosim Atalay kabi xorijiy 

turkiyshunos olimlar, Fitrat, N.Mallaev, T.Fafurjonova, I.Ostonaqulov kabi o`zbek olimlari 

tomonidan tadqiq qilingan.  

Rabg`uziy ushbu asarni yozishda Qur`oni karim, hadislar, Abu Ishoq Nishopuriy asari, islomga oid 

turli kitoblar, shuningdek, Hasan Basra, Jobir ibn Ansoriy  kabi qissago`ylar ijodidan foydalangan. 

Asarni o`qir ekanmiz, Rabg`uziyning o`nlab bunday asarlardan ijodiy foydalanganligining guvohi 

bo`lamiz. Bu manbalar ikkiga bo`linadi: 

1. Adabiy manbalar.  

2. Tarixiy manbalar. 

Adabiy manbalar

ga, avvalo, Qur`onga yozilgan tafsirlarni, so`ng Ishoq Nishopuriy, Abul Hasan 

Kisoiy qissalarini kiritish mumkin. «Qisasi Rabg`uziy»da Muhammad payg`ambar hayotigacha 

bo`lgan qissalar bevosita Qur`on sharhi vazifasini bajargan badiiy asarlar, ikkinchi guruhga Imom 

Ismoil Buxoriyning «Al Jome al sahih», Abu Iso at Termiziyning «Shamoili nabaviya» kitoblarini 

kiritish mumkin. 

 

Rabg`uziy payg`ambarlar haqidagi qissalarda olam va odam haqidagi qarashlarini badiiy  

ifodalashga harakat qilgan. Qissalar asosini tarixiy voqealar tashkil etadi. Asar 72 qissadan iborat. 

Qissalar mavzu jihatdan rang-barang. Olamdagi butun mavjudot egasi bo`lgan Ollohni ulug`lash, 

payg`ambar hayotiga doir lavhalarni eslash, kamtarinlik va takabburlik, ota-ona va farzand 

munosabatlari, vatan va mehnatsevarlik, erk va adolat, do`stlik va hamjihatlik, urush va tinchlik 

kabilar shular jumlasidandir.  

 

Asarda Nuh, Dovud, Sulaymon, Iso, Muso, Yusuf, Ya`qub, Ismoil, Ibrohim kabi 

payg`ambarlar, Luqmoni  hakim haqidagi hikoyatlar keltirilgan.  

 

Asarda odamning, yer yuzi, ko`k, jin, farishtalarning yaratilishidan boshlab ma`lumotlar 

keltiriladi. Mana olamning yaratilishi haqidagi xabar: 

«Xabarda andog` kelur: Yakshanba kun 

ko`klarni yaratti, dushanba kun oyni, kunni, yulduzlarni yaratti, falak ichinda turitti, seshanba kun 

olam xalqinda qush-qurtlarni, farishtalarni yaratti, chahorshanba kun suvlarni yaratti, ellarni, 

bulutlarni chiqardi, yig`ochlarni, o`t- yemlarni yaratti, undurdi. Ro`zilarni ulashturdi. Payshanba 

kun ujmox, tamug`ni, rahmat va azob farishtalarni yaratti, hurlarni yaratti. Azina kun odamni 

yaratti. Shanba kun narsa yaratmadi»

. «Qisasi Rabg`uziy». 12-bet. 

 

Odamning yaratilishi haqida ham gap boradi. Jabroil, Isrofil, Mekoil tuproq olib kelishga 

buyuriladi. Ular qilmagan ishni Azroil bajaradi. Shu uchun ham jonzotlar jonini olish unga 

---

topshiriladi. Odamni tuproqdan yaratadi. Tog`, Tengiz, Ko`k ulardan yaratishni talab qilishadi. 

Tuproq jim turgani bois undan yaratiladi 17-bet.