4- mavzu. Markaziy Osiyoda Temur va temuriylar davri fan taraqqiyoti. Yangi davr fani. Fanning shakllanish jarayoni va uning zamonaviy talqini. XVIII asrning oxiri XIX asrda ilmiy bilimlarning rivojlanishi

Jurjoniy umri davomida 50 dan ortiq asar yozib, bu asarlar fanning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan. Ammo Ulugʻbekka bevosita taʼsir etgani, shubhasiz uning XII – XIII asrlarda Xorazmda yashab oʻtgan Mahmud al-Chagʻminiyning astronomiyaga oid asariga yozgan “Sharh mulahhas al-haya” (“Astronomiyaga oid saylanmaga sharh”) va Nasiriddin Tusiy asariga bagʻishlangan “Sharhe tazkiratul Nasiriyat” (“Astronomiya haqida eslatmaga sharh”) asarlaridir.

• Jurjoniy umri davomida 50 dan ortiq asar yozib, bu asarlar fanning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan. Ammo Ulugʻbekka bevosita taʼsir etgani, shubhasiz uning XII – XIII asrlarda Xorazmda yashab oʻtgan Mahmud al-Chagʻminiyning astronomiyaga oid asariga yozgan “Sharh mulahhas al-haya” (“Astronomiyaga oid saylanmaga sharh”) va Nasiriddin Tusiy asariga bagʻishlangan “Sharhe tazkiratul Nasiriyat” (“Astronomiya haqida eslatmaga sharh”) asarlaridir.
• Jurjoniy bilish nazariyasi va mantiqqa doir “At-taʼrifot” (“Taʼriflar”), “Usuli mantiqiya” (“Mantiqusuli”) va ilmiy bahs faniga bagʻishlangan “Odob ul-munozara” (“Munozara olib borishning qoidalari haqida risola”) kabi arab tilida yozilgan asarlarning muallifi hamdir. Bundan tashqari Jurjoniyning fors tilida yozilgan mantiqqa oid bir necha asarlari ham bizgacha yetib kelgan. Bulardan “Sugʻro” (“Kichik dalil boʻla oladigan hukm”), “Kubro” (“Katta dalil boʻla oladigan hukm”), “Avsat dar mantiq” (“Mantiqda oʻrta xulosa”) va boshqalarni koʻrsatib oʻtish mumkin. Uning “Sharhe faroize Sarojiya” (“Meros boʻlish majburiyatlarining Sarojiy taʼrifiga sharh”) asari huquqshunoslik masalalariga bagʻishlangan boʻlib, faqih Sajovandiy asarlariga javob tariqasida yozilgan.
• Jurjoniy XIV asr faylasufi Eziddin Abdurahmon al-Ijiy (1300–1356)ning “Muvoqif fi ilm al-kalom” (“Kalom ilmidagi manzillar”) asariga yozgan “Sharhe mavoqif fi ilm al-kalom” sharhi uning zamondoshlari va undan keyingi avlod olimlari uchun falsafa va mantiq boʻyicha oʻziga xos qomus maqomiga ega boʻldi.

Sharhlardan tashqari Jurjoniy juda koʻp falsafiy asarlarga hoshiyalar yozdi. Uning Abu Ali ibn Sinoning “Ishorat” (“Koʻrsatmalar”) asariga yozgan sharhi, Nasiriddin Tusiyning “Tajvid” (“Abstraksiya”) asariga sharh yozgan shayx Shamsuddin Mahmud Isfahoniy (1294–1349)ga javob tariqasida yozilgan hoshiyasi diqqatga sazovordir.

• Sharhlardan tashqari Jurjoniy juda koʻp falsafiy asarlarga hoshiyalar yozdi. Uning Abu Ali ibn Sinoning “Ishorat” (“Koʻrsatmalar”) asariga yozgan sharhi, Nasiriddin Tusiyning “Tajvid” (“Abstraksiya”) asariga sharh yozgan shayx Shamsuddin Mahmud Isfahoniy (1294–1349)ga javob tariqasida yozilgan hoshiyasi diqqatga sazovordir.
• Jurjoniy dunyoqarashi, undan oldin oʻtgan salaflarinikidek, oʻrta asrlardagi butun falsafiy masalalarni, chunonchi, borliq haqidagi taʼlimot, koinot jumboqlari, modda va uning shakllari, jonsiz va jonli dunyoning xususiyatlari, jismoniy va ruhiy munosabatlar, bilish muammolari, mantiqiy fikrlash taʼlimoti, til va tafakkur aloqalari va boshqalarni oʻz ichiga oladi. – U koinot, inson va aqlni qamrab oluvchi dunyoning umumiy manzarasini yaratishga harakat qildi. Jurjoniy aqidasiga xos boʻlgan narsa borliq manzarasini bosqimcha-bosqich tartibda tushuntirishdan iborat edi. Besh bobdan iborat boʻlgan “Dunyoni aks ettiruvchi koʻzgu” risolasining birinchi bobini vojib ul-vujud va mumkin ul-vujud mavjud ekanligini asoslashga bagʻishlaydi. Jurjoniy shunday taʼrif beradi: “Yoʻq boʻlishi mumkin boʻlmagan, bor boʻlishi esa zarur boʻlgan narsa vojib ul-vujud deb ataladi. Masalan, xoliqning oʻzligi kabi tushuncha. Borligʻi ham, yoʻqligi ham zarur boʻlmagan narsa esa mumkin ul-vujud deb ataladi”