4 -маъруза. Маҳсулот сифати назоратини статистик усуллари

1.2 Яроқсизлик даражаси

Партияда танловнинг ажратиб олинганида икки қарордан бирининг қабул қилинаётгани статистик қабул статистикасини кўриб чиқамиз.

• 
  агар танлашда маҳсулотнинг яроқсизлик бирликлари сони қабул қилиш пункти сонига тенг ёки кам бўлганда партия қабул қилиш;
  
• 
  агар маҳсулотнинг яроқсизлик бирлиги сони танлашда қабул қилиш сонидан кўп бўлганда партиянинг тўлалигича назоратга юз тутиши;
  

Яроқсизликнинг кириш даражаси деб маълум бир вақт оралиғида партияда ёки маҳсулот оқимида назоратга кириб келувчи яроқсизлик даражасига айтилади. Бу даража ишлаб чиқаришнинг техник имкониялари билан ифодаланади. Бир неча партиялар ёки маҳсулот оқимидаги маълум бир вақт оралиғидаги кириб келиши сифатсизлик даражасига айтилади. Қабул қилинган ёки сифатсизлаштирилган партиялардаги яроқсизликнинг чиқиш даражасининг математик кутилишига яроқсизликнинг ўртача чиқиш даражаси деб аталади.
Яроқсизликнинг ўртача кириш даражаси ўнча катта эмас деб тахмен қиламиз. Ўшанда маҳсулотларнинг кўпчиллик партиялари қабул қилинади маълум бир катталикни ортирувчи қолган кириш яроқсизлик даражаси нуқсонли маҳсулотларга алмаштирилган тўла назоратга учрайди. Оқибатда харидор маҳсулотни кўпроқ яроқсизлик даражаси кам бўлган ҳолда қўлга киритиб сотувчи назоратни кучайтиришга тўғри келади.
Энди айталик яроқсизликнинг кириш даражаси катта, унда яроқсиз маҳсулотлар алмашинуви билан асосий партиялар тўлиқ назоратга учрайди, партияларнинг катта қисми эса дархол танлов назоратидан сўнг қабул қилинади. Кўриниб турибдики, бу ерда истеъмолчи маҳсулотни ўнча кўп бўлмаган яроқсизлик чиқиш даражаси билан қўлга киритади, бироқ сотувчининг текширувга қайта харажати орқали.
Кириш назорати яроқсизликнинг кириш даражасини паст баландлигини ўлчаб бергани учун ҳар бир назорат режаси учун яроқсизликнинг чиқиш даражасини яроқсизликнинг ўрта чиқиш даражасининг чегараси деб номланган максимат моҳият мавжуд. Юқорида келтирилганлардан келиб чиқиб статистик қабул назорати асоланишига қуйидаги омиллар орқали ёндошиш мумкин:

• 
  маълум бир эҳтимоллик билан яроқсизликнинг ўртача кириш даражаси берилган аҳамият даражасидан ошмаслиги лозим;
  
• 
  маълум бир эҳтимоллик даражаси билан яроқсизликнинг ўртача чиқиш даражаси берилган аҳамият даражасидан ошмаслиги керак;
  
• 
  AOQL нинг ўртача чиқиш яроқсизлик даражаси берилган аҳамият даражасидан ошмаслиги керак;
  

ГОСТ 18242-72 да статистик қабул назоратига альтернатив белгисига кўра келтирилган коэффвициентлар уларни (1-n/N) га кўпайтирганда AOQL нинг аниқ баҳолаш аҳамияти сифатида хизмат қилиши мумкин. Агар n (танлов) N партия ҳажми билан таққослашда кичик бўлса, унда қавс ичида кўрсатилган таъриф бирликдан бир оз фарқ қилади, ўшанда коэффициентларнинг ўзи AOQL нинг аниқ баҳоси учун етарли бўлади.
Буни мисолларда намоён этамиз. Айталик текширувга маҳсулотлар минг бирлик партиялари билан кириб келади. Назорат узун бир босқичли AQL нинг яроқсизлик қабул даражасининг 4 % ли режа текшируви даражаси деб эса – 2 танланган. ГОСТ 18242-72 жадвали бўйича S нинг танлов ҳажми кодини топамиз OAQL нинг ўртача яроқсизлик чиқиш даражасини аниқлаш талаб этилади. ГОСТ 18242-72 да танлаш ҳажми J ва AQL = 4 % коди бўйича n = 80 ва AOQL = 5,6 % ни топамиз. Бу аҳамиятлилик даражаси танлов ҳажми партия ҳажмига нисбатан 80/1000 = 0,08 яъни 8 % ни ташкил этгани учун ушбу кўрсаткичлар AOQL нинг аниқ баҳоси деб аталади. AOQL нинг аҳамияти. AOQL (1-n/N) = 5,6 % (1-0,08) = 5,15 % формуласи бўйича аниқланади. Демак AQL = 4 % бўлса қабул қилинган партиялардаги маҳсулотларда яроқсиз маҳсулот 5,15 % бўлгани учун ишонарли бўлади.
Нуқсонликнинг қабул даражаси деб маҳсулот қабули учун қониқарли деб топилган максимал ёки ўртача яроқсизлик даражасига айтилади.
Нуқсонли маҳсулотнинг яроқсизлик даражаси деб маҳсулот қабули учун қониқарсиз деб топилган минимал нуқсонлилик даражасига айтилади.
ГОСТ 18242-72 да истеъмолчи таваккал қилиш даражаси (риск) , LQ нинг яроқсизлик даражаси, AQL нинг қабул даражаси ва танлов ҳажми n кабиларни аниқлаш имконини берувчи холлар келтирилган. Келтирилган стандартда истеъмолчи таваккаллик даражаси 5 % ёки 10 % қабул қилинади.
1.3 Танлов назоратининг режалари ёки режаларнинг оператив характеристикалари.
Маҳсулот партиясининг альтернатив назорат қилишдаги асосий характеристикаси нуқсонли маҳсулот қилишнинг бош ҳиссаси ҳисобланади.

Бу ерда М – ҳамда N ҳажми билан партияда нуқсонли маҳсулот сони. Статистик назорат амалиётидан q – нинг бош ҳиссаси номаълум ва уни нуқсонли бўлган маҳсулотдан бир қатор тасодифий текширувлар натижасига кўра аниқлаш мумкин. Бир босқичли режмларга мувофиқ агар тасодифан ажратиб олинган буюм ёки маҳсулотлар n орасидан m нинг сони кўп бўлса, унда партия қабул қилинади. Аксинча ҳолат бўлса партия яроқсиз деб топилади. Икки босқичли режалар – агар n орасида тасодифан ажаратиб олинган яроқсиз маҳсулотлар сони m, с, ( ) дан катта бўлмаса партия қабул қилинади, агар, бу ерда d – яроқсизлик сони бўлса унда партия яроқсиз деб топилади.
Агарда c < m < d да n₂ ҳажми билан иккинчи танлов ҳақида қарор қабул қилинса ўшанда нуқсон маҳсулотнинг суммалашган сони (m₁ + m₂) ≤ c₂ бўлса унда партия қабул қилинади, аксинча бўлса партия яроқсиз деб топилади. Кўп босқичли режалар икки босқичли режаларнинг мантиқий таклифи ҳисобланади. Аввалги n₁ ҳажми танлов олинади ва m₁ яроқсизлик сони аниқланади. Агар m₁≤c₂ бўлса унда партия қабул қилинади. Агар бўлса, n ҳажмли иккинчи танлов тўғрисида қарор қабул қилинади. n ₁ + n ₂ орасида m₂ нуқсонли бўлсин. Ўшанда агар m₂ ≤ c₂ бу ерда c₂ иккинчи қабул сони, ўшанда партия қабул қилинади, агар бўлганда партия яроқсиз деб топилади.
Кетма-кет келувчи режаларда текширилаётган партия тўғрисидаги қарор бир қатор сифат танлови баҳоларидан сўнг қабул қилиниб, умумий сони олдиндан ўрнатилган бўлиб, бир қадар бундан олдинги текширув натижаларига кўра аниқланади.
Маҳсулот сифатини текширишда бир босқичли режалар соддароқдир. Икки ва кўп босқичли ва кетма-кет келувчи режалар эса анчагина мураккаб бўлиб улар текширув жараёнида кўплаб ҳисоб китобларни талаб қилади. Статистик танлов назоратлари мутлақо тез гипотезанинг статистик текширилишига боғлиқ. q нинг яроқсизлик ҳиссаси партия ичида q₀ га тенг.
Статистик текширув режасининг асосий эҳтимоллик кўрсаткичи опретив характеристика ҳисобланади. Текширув режасининг оператив характеристикаси деб p(q) функциясига айтилади.
Маҳсулотни тўлалигича текширув жараёнида яроқсизликка йўл қўйиш мумкин бўлмаган ҳолатда оператив характеристика идеал деб топилади. У қуйидаги функцияга мос келади.

1-расм.

1-расмда келтирилган опратив характеристика ички кўринишга эга.
Мисол учун p(q) қабул назорати режасининг ҳар хил деффект маҳсулотлар хиссаси учун опратив характеристикасини тузамиз (2-расм). N = 1200 партия ҳажми, қабул рақами (сони) с = 3 бўлганда p(q) қабул партиясининг эҳтимоллиги ҳисобини 1-расмдаги формула бўйича келтирамиз, бу ерда деффект маҳсулот ҳисобини ажратишда гипергеометрик қонундан фойдаланамиз.

бу ерда CN N элементларнинг n га нисбатан бирикиши.

q, %	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
L(q)	1,0	0,98	0,86	0,66	0,43	0,25	0,15	0,08	0,04	0,02	0,01

2-расм. Танлов назоратининг опратив характеристика режаси
3-расмда  - сотувчининг таваккал қилиш даражаси  - харидор таваккал қилиш даражаси. AQL яроқсизлигининг қабул даражаси LQ нуқсонли маҳсулот яроқсизлик даражаси кўрсатилган.



q % партиясида нуқсонли маҳсулот хиссаси

3-расм. Оператив характеристика

 - сотувчининг риски,  - қабул қилиниши лозим кўрсаткич.