3-mavzu: gaplarning tuzilishiga ko‘ra turlari: sodda gap (2 soat) R

27. Sunbula xola, xursandlik hislari bilan to‘lgan holda, bog‘ni aylanib keldi. Mazkur gapda qaysi gap bo‘lagi ajratilgan?
A) to‘ldiruvchi B) ajratilgan hol
C) ega D) ajratilgan kesim
28. Ajratilgan aniqlovchi qaysi javobda berilgan?
A) O‘rta Osiyoda Navro‘z, yangi yil bayrami, katta tantana bilan nishonlanadi.
B) Shoir sevgan qiz Shu hamshira. C) Biz, yoshlar, xalqqa xizmat qilamiz. D) Qobil bobo, yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan, og‘il eshigi yonida turib dag‘-dag‘ titraydi.
29. Gapning bosh bo‘lagi ajratilgan gapni toping.
A) Paxtakor o‘zbekman – zabardast, mag‘rur.
B) Bu xabar ko‘plarni, shu jumladan, Mahkamni ham, juda quvontirdi. C) Biz, hammamiz, bir oilaning bolasimiz.
D) Uzoqdan otliqlarning – Alisher va uning hamrohlarining qorasi ko‘rin­di.
30. Ajratilgan izoh to‘ldiruvchini aniqlang.
A) Soyda, qo‘sh yong‘oqning tagida, oppoq qorga ko‘milib uzoq o‘tirdi.
B) O‘smoqdamiz biz yosh avlod, qalbimizda zo‘r istak.
C) Nuriddin aka o‘sha, o‘zgarmabdi.
D) Sizlardan, yoshlardan, aqlli gaplarni kutamiz.
6-MAVZU: GAP BO‘LAKLARI SANALMAYDIGAN BIRLIKLAR


R E J A


1. Gap bo‘laklari hisoblanmaydigan birliklar haqida ma’lumot.
2. Undalma va uning ifodalanishi.
3. Kirish so‘z, kirish birikma.
4. Kiritma gapning xususiyatlari.


Tayanch iboralar: Undalma, kirish so‘z, kirish birikma va kiritma gap.
Dars maqsadi: Talabalarga gapning biror bo‘lagi bilan grammatik jihatdan aloqaga kirishmaydigan, shu tufayli gap bo‘laklari hisoblanmaydigan undalma, kirish so‘z, kirish birikma va kiritma gaplarni o‘rgatishdan iborat.
Dars vositalari: Ko‘rgazmali vositalar, slaydlar.


Zaruriy adabiyotlar

1. 
   Абдурахмонов Ш. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: “Ўқитувчи”, 1980.
   
2. 
   Турсунов У., Мухторов Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: “Ўқитувчи”, 1979.
   
3. 
   Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullaev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Т.: “O‘zbekitson”, 1992.
   
4. 
   Ikromova R., Muhamedova D., Shodmonqulova D., G‘ulomova X. Hozirgi o‘zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). – Toshkent, 2001.
   
5. 
   Hamroev M. O‘zbek tilidan ma’ruzalar majmuasi. –T., 2007.
   

Dars metodi: Blits so‘rov, an’anaviy ma’ruza, suhbat, qisqa muddatli test.
Dars mazmuni:

Gap tarkibida ba’zan shunday so‘zlar va so‘z birikmalari hatto gaplar qo‘llanadiki, ular gapning biror bo‘lagi bilan grammatik jihatdan aloqaga kirishmaydi. Shu tufayli bunday so‘z yoki so‘z birikmalari gap bo‘laklari hisoblanmaydi. Undalma, kirish so‘z, kirish birikma va kiritma gap ana shunday xususiyatga ega.

Undalma
So‘zlovchining nutqi qaratilgan Shaxs (yoki predmet)ni anglatadigan so‘z yoki so‘z birikmasi undalma deyiladi. Undalma bayon qilinayotgan fikrga tinglovchining diqqatini tortish uchun xizmat qiladi.
Undalma o‘zi ishtirok etgan gap bilan grammatik jihatdan bog‘lanmaydi. U bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so‘z bilan ifodalanadi. Bu jihatdan undalma egaga o‘xshaydi, biroq u gapning kesimi bilan grammatik jihatdan bog‘lanmasligiga ko‘ra o‘ziga xos undosh intonatsiyasi, pauza (to‘xtash) bilan aytilishiga ko‘ra egadan farq qiladi. Masalan, Aziz o‘g‘lim, yomonlar bilan suhbatdosh bo‘lma, ulardan asrlondan qochganday qoch, hammaga rahm va shafqat ko‘zi bilan qara... (“Oz-oz o‘rganib, dono bo‘lur”) Yurak, sensan mening sozim, tilimni naycha jo‘r etding. (U.Nosir)
Undalma ba’zan ey, -u (-yu) kabilar bilan birga qo‘llanadi: Luqmon hakim o‘g‘liga nasihat qilib aytdi: - Ey o‘g‘il, odamlr so‘zga ustomonliklari bilan maqtansalar, sen sukuting bilan maqtan. (“Oz-oz o‘rganib, dono bo‘lur”)
Undalma vazifasida atoqli otlar Shaxs otlari, qarindoshlik, kasb, hunar kabi­larni anglatuvchi so‘zlar keladi. Masalan, - Onajon, Xonzoda begim ham sizning su­­yuk­li farzandingiz-ku. (P.Q.) Kechagi maqola nima bo‘ldi, Rahim aka?! (F.Musa­jonov) Siz mendan ko‘ra qo‘ylaringizni ko‘proq o‘ylang, cho‘pon aka! (P.Q.)
Undalma ot, otlashgan sifat otlashgan undov so‘z, so‘z birikmasi va Shu kabilar bilan ifodalanishi mumkin: Ey ustod, men buyuk ishlarga qadam qo‘ydim. (“Oz-oz o‘rganib, dono bo‘lur”) O‘ynashma, puchuq, tek tur, hamma yog‘ing suv bo‘ldi... (O.Yoqubov) –Hoy, biron gap topib keldingmi? (S.Ahmad). Yaxshilik... yaxshilikning ham bahosi bor, o‘rtoq Zargarov (A.Muxtor)
Undalma gap boshida, o‘rtasida, oxirida keladi va yozuvda gapning boshqa bo‘laklaridan, odatda, vergul bilan ajratiladi: – Olim bola, rayhonlarni bir silkitib chiqmaysizmi... (J.Abdullaxonov) Ey rais, bu kitobni avval bir o‘qib ko‘ring. (S.Ahmad) Nima qilasiz, dada, bolaning yuragini ezib. (S.Ahmad) Mening yetti pushtim bog‘bon o‘tgan, o‘g‘lim. (J.Abdullaxonov)
Undalma kuchli his-hayajon bilan aytilsa, undan so‘ng, undov belgisi qo‘yiladi: –Xolbek! Qanisan? – dedi Eshmurot aka. – Kelsang-chi, kutib qoldik-ku. (P.Q.)