|
Салжуқийлар давлатига асос солган туркий тилли халқлар - ўғузлар (туркманлар) Х асрларда Сирдарёнинг ўрта ва қуйи қисмида яшаганлар. Улар кейинчалик нуфузли бошлиқларидан бири Салжуқ ибн Туғлоқ номини олиб, Салжуқийлар деб атала бошлаганлар. Бошқарув Салжуқнинг авлодлари томонидан турли гуруҳлар шаклида амалга оширилади.
асрнинг биринчи ярмида Салжуқий Муҳаммад Туғрулбек (1038-1062 й.) Ғазнавийлар давлати таркибидаги ерларда ўз ҳукмронлигини ўрнатади. 1038 йилда араб халифасидан Султон унвонини олади. 1040 йилда Ғазнавийлар қўшинини енгиб Салжуқийлар давлатига асос солади. Дастлабки даврда у Хуросон ҳукмдори ҳисобланади. Шу билан Салжуқийларнинг уюшган, марказлашган давлати вужудга келади.
о
ДавлатюзйиллармобайнидаУртаОсиёнингкаттақисми, ЯқинШарқмамлакатларинингсиёсий-ижтимоийҳаётидаҳалқилувчимавқениэгаллайди. БудавлатэнгривожлангандавридаҳозиргиМарказийОсиёнингдеярлибутунҳудудини, Эрон, Афғонистоннингбирқисми, Кавказорти, ОлдваКичикОсиёниўзтаркибидабирлаштиради. Ҳатто, 1056 йилдаАрабхалифалариустиданҳамсиёсийназоратўрнатади. XIасрохириваXIIасрбошларидаМовароуннаҳрдасалжуқларҳукмронлигиўрнатилади.
СултонБеркёруқдавригакелиб (1092-1105 й.) тахтучункурашваўзаронизоларбошланибкетади. Оқибатдаимперияинқирозгаюзтутади. XIасрохириваXIIасрбошларидаунингғарбиймулкларибўлганКавказорти, Эрон, Ироқ, СурияваКичикОсиёмустақилдавлатларигабўлинибкетади. Империя ҳудудида Хуросон, Ироқ, Рум ва Шимолий Хуросон султонликлари вужудга келади. Қисқа вақт ичида Салжуқийлар мамлакатни бирлаштиришга қаратилган ҳаракатларни амалга оширадилар. Бу даврдан эътиборан Салжуқий- лар давлати илгари ҳудудларида ўз ҳокимиятини тиклайди.
1120 йилда Салжуқийлар давлати расман иккига - Ироқ (Ғарбий) ва
Хуросон (Шарқий) султонликларига бўлинади. Ҳозирги Узбекистон ҳудуди Хуросон султонлиги таркибида қолади. Шарқий Салжуқий- лар давлатига Мовароуннаҳр ва Хоразм вассал ҳисобланиб, ўз ҳукмдорлари томонидан идора этилган. Бошқа ҳудудлар султоннинг қариндошлари томонидан бошқарилган. Маҳаллий ҳукмдорлар амалда мустақил иш юритганлар. Шу жиҳатига кўра салжуқийлар давлати алоҳида бекликларни бирлаштирувчи иттифоқ (федера- ция)ни эслатади.
аср ўрталарига келиб Қорахитойлар ва маҳаллий ўғузлар- нинг ҳужуми натижасида Хуросон султонлиги емирилади. 11501160 йилларда унинг ўрнида бир нечта йирик ва кичик давлатлар ташкил топади.
Хоразм давлати 712 йилдан XI аср бошларигача араб халифа- лигига қарам бўлган. X аср бошларидан мустақил давлат сифатида Сомонийлар давлати таркибида бўлган. 1017-1040 йилларда Ғазна- вийлар империяси, 1040-1097 йилларда Салжуқийлар империяси таркибида эди. 1097 йилдан 1231 йилларгача Хоразмшоҳлар Ануштагинийлар мустақил давлати сифатида йирик ва қудратли давлатга айланган.
Хоразмшоҳлар давлати асосчиси турк ўғизларининг Бекдили қабиласидан бўлган Ануштегин (1072-1092 й.) ҳисобланади. У сал- жуқийлар даврида офтобачи (тоштдор) мансабида фаолият юритган бўлиб, уларга бўлган содиқлиги учун шихна этиб тайинланади. У Хоразмни ўз бошқарувига олиб, Ануштегинлар сулоласига асос солади33. Унинг ўғли - истеъдодли аскарбоши сифатида ном чиқарган Қутбиддин Муҳаммад «Хоразмшоҳ» унвонини олиб Салжуқийлар султони Санжарнинг (1097-1127 й.) вассалига айланади. Бу даврда хоразмшоҳ Султон Санжарнинг фармони асосида тайинланган.
аср охири ва XIII аср бошларида Салжуқийлар, Араб халифалиги, Қорахонийлар давлатлари босиб олинади. Бу даврда
о
Хоразм Олд ва Урта Осиёдаги қудратли давлатга айланади. Мовароуннаҳр, Хуросон, Шарқий Эрон, Озарбайжон ва Дашти
Қипчоқдан иборат улкан ҳудудни ўз ичига олади. Уз даврида йирик империяга айланган. Такашнинг ўғли Муҳаммад Хоразмшоҳ (12061220 й.) ҳукмронлиги даврида қипчоқ аслзодаларининг давлат ҳаётидаги таъсири кучайиши Хоразм давлатининг парчаланиб олиб келган. Кўп ўтмай давлат Чингизхон бошчилигидаги мўғул-татар қўшинлари томонидан босиб олинади. Тахт вориси Жалолиддин Мангуберди томонидан турли қисмлардан иборат давлат яна ўн йил фаолият кўрсатади.
. IX-XIII асрларда Ўзбекистон ҳудудидаги давлатларнинг ижтимоий-сиёсий тузуми
Do'stlaringiz bilan baham: |
