3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

эгей ёки крит-микен даври (мил. ав. III-II мингинчи й.). Илк давлатларнинг пайдо бўлиши даври;

Гомер даври (мил. ав. XI-IX асрлар). Дорийлар мустамлакаси даврида ибтидоий муносабатларга қайтиш ва ундан кейин умумюнон ривожланиш даври;

архаик давр (мил. ав. VIII-VI асрлар). Полис шаклидаги синфий жамият ва давлатнинг ташкил топиш жараёни ниҳоясига етган;

классик давр (мил. ав. V-IV асрлар). Антик полисларда қулдорлик муносабатларининг энг юқори даражада ривож топиши;

эллинизм даври (мил. ав. IV асрнинг II ярми ва I асрнинг ўрталари). Эрон давлатининг юнон-македония истилосига учрагани- дан сўнг Яқин Шарқ ерларида қулдорлик жамиятининг янада ривожланиши даври. У ғарб томонидан Рим, шарқий қисми Парфия томонидан босиб олиниши билан тамомланади.

Сўнгги археологик маълумотларга кўра, милоддан аввалги III минг йилликдаёқ Болқон ярим оролининг жанубида ва унинг атрофидаги оролларда ибтидоий жамоа муносабатлари бузила бошлаган.
Антик цивилизация ўзининг энг юксак чўққисига милоддан аввалги I минг йилликда ва милоднинг бошларида эришган. Айни шу вақтда юнонлар ва римликлар инсоният фаолиятининг барча соҳаларида, жумладан сиёсий-ҳуқуқий соҳаларда ҳам катта ютуқларга эришганлар. Шу муносабат билан антик давлатчилик алоҳида ўрин тутади.
о
Юнон-рим дунёсида дастлабки шаҳар-давлатлар Урта ер денгизи бўғозида милоддан аввалги III-II минг йилликлардаёқ шарқ дунёсининг муҳим таъсири остида ташкил топган²⁹.
Қадимги Юнонистонда давлатнинг ташкил топиши жараёни қабилаларнинг кўчиб ўтиши ва аралашуви муносабати билан тўлқинсимон, узилиб-узилиб содир бўлган. Бунда ички ва ташқи омиллар қўшилиб бирдек таъсир кўрсатган. Антик дунё давлатчилиги ташкил топиши жараёнининг хусусиятларини кўп жиҳатдан табиий-географик омиллар белгилаб берган. Масалан, биргаликдаги суғориш ишлари ва жамоа ер эгалиги кам бўлган. Ҳунармандчилик эса меҳнат унумдорлигини оширувчи сифатида кенг тарқалган. Денгиз савдоси айниқса кенг тараққий этган. Табиий шароитлар бошқа жиҳатдан ҳам Юнонистонда давлат ҳокимиятини ташкил этишга таъсир кўрсатган. Юнонларнинг кўпчилик қисми яшаган денгиз қирғоқларини кесиб ўтган тоғ тизмалари ва кўрфазлари мамлакатнинг сиёсий бирлаштирилишига тўсиқ бўлган. Шундай қилиб, табиий тўсиқларнинг ўзи бу ерда кўп сонли, унча катта бўлмаган ва бир-биридан анча ажралиб қолган шаҳар- давлатлар - полисларнинг ташкил топишига шароит яратган.
Полис тизими нафақат Юнонистонга, балки бутун антик дунёга хос бўлган давлатчиликнинг муҳим ва характерли белгиси ҳисобланади. Полисларининг ички эҳтиёжи уларнинг денгиз савдоси орқали ўзаро алоқага киришига ва полислар тизимининг вужудга
о
келишига, Урта ер денгизи сиёсий маданияти, цивилизациясини ташкил этишларига олиб келган.
Қадимги юнонларда шаҳар-давлатларнинг ички тузилиши хилма-хил бўлган. Уларнинг бошқарув шакли турлича бўлган. Жамиятда классик қулдорлик ва антик демократия гуллаб-яшнаган. Полислар дастлаб ягона подшо - тиран (басилей, рекс ва ҳ.к.)лар томонидан идора этилган. Сўнгра подшо ва аристократия ҳукмрон бўлган. Тирания даврида ҳам тиран ўз ҳокимиятини сақлаш мақсадида полис аҳолисига таянган. Кейинчалик монархиялар тугатилиб, республика тузуми ва полисларнинг мустаҳкам тизими яратилган.
Қадимги Юнонистонда милоддан аввалги III минг йилликнинг охирлари ва II минг йилликдан то дорий қабилалари босқинига қадар Микен, Пилос, Тиринф, Крит номли йирик давлатлар фаолият кўрсатган.
Милоддан аввалги XIII-XII асрларда дорий қабилалари Болқон
о
ярим оролининг шимолидаги ерлардан жануб томон силжиб, Урта ва Жанубий Юнонистонга бостириб кирадилар. Натижада мавжуд давлатлар тор-мор этилади. Бу ердаги аҳоли қайтадан ибтидоий муносабатлар гирдобига тушади.
Г омер даврида шаҳар-давлат - вилоятлар бошқаруви қабилавий бошқарув шаклида ҳарбий демократия шароитида фаолият кўрсатади. Қабила (фила) бошлиқлари - басилей (филабасилей)лар бўлган. Ҳокимият доимий орган оқсоқоллар кенгаши - буле ихтиёрида бўлган. Ижтимоий ҳаётда халқ йиғинлари муҳим аҳамият касб этган.
Дорийлар истилоси натижасида юз берган узилишдан сўнг Юнонистонда янгидан кичик-кичик қулдорлик давлатлари ташкил топа бошлаган. Бўлиниб кетган майда вилоятлардан биринчи шаҳар- давлат - полислар ташкил топган. Милоддан аввалги XI-VIII асрлар- да юнонлар дунёсида Афина, Спарта, Коринф, Мегара, Агрос, Фива, Циклон ва бошқа жуда кўп кичик-кичик шаҳар-давлатлар бор эди.
Милоддан аввалги VI-V асрларда бир неча юз қадимги юнон полислари ичида ҳарбий жиҳатдан анча йирик ва кучли Афина ва Спарта шаҳар-давлатлари биринчи ўринга чиққан. Айнан улар Юнонистон тарихида муҳим роль ўйнаган.
Афинада хусусий мулкчилик, қулдорлик, савдо-сотиқ анча ривожланиб, антик демократиянинг энг юқори чўққисига чиққан.
Спарта эса, унга қарама-қарши ўлароқ, аристократик ҳарбий- лагер давлат бўлган. Бошқача айтганда, Афина - қулдорлик демок- ратиясининг, Спарта эса - қулдорлик аристократиясининг намунаси бўлган. Улар ўртасида Юнонистонда ҳукмронликни қўлга олиш учун кураш бошланиб, бутун юнон дунёси полис тизимининг заифлашишига олиб келган.
Афина давлати тарихи милоддан аввалги VII-VI асрларда ташкил топишидан бошланади. У милоддан аввалги V-IV асрлар ўта ривожланади. Афинанинг ҳалокатга учрашининг сабаби фақат қулчилик тузуми бўлмай, балки давлатнинг ички полис тизими заифлигида бўлган. Милоддан аввалги V асрнинг охирларига келиб Афинада мулкий тенгсизлик кучаяди. Милоддан аввалги 431 йилда бошланган Пелопоннес уруши натижасида Афина иттифоққа кирган давлатлар ва Спарта томонидан мағлубиятга учрайди. Милоддан аввалги 336 йилда Афина ва бутун Юнонистон Александр Македонский империяси таркибига қўшиб олинган. Кейинчалик ҳам бутун Юнонистон унинг авлодлари давлати таркибида бўлган. Милоддан аввалги II асрда рим легионлари Афинага бостириб кирган ва натижада Афина бутун Юнонистон сингари Рим давлатининг вилоятларидан бирига айланган.