3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Тизимли (систематик) усул – бунда юридик норманинг мазмуни бошқа юридик нормалар билан солиштирилиб, унинг тегишли ҳуқуқ соҳаси нормалари тизимидаги ўрни ва аҳамияти аниқланади. Тизимли шарҳлаш ҳуқуқ нормалари ўртасидаги зиддиятларни аниқлашга ёрдам беради.
Муайян турдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган қонунчилик ҳужжатларидаги бўшлиқларни аниқлашда уларни тизимли таҳлил этиш муҳим аҳамият касб этади. Бинобарин, ҳуқуқ тизимига бирлашган норматив ҳужжатлар бир-бирини тўлдириб, аниқлаштириб туради ва ижтимоий муносабатларни тўлиқроқ тартибга солинишини таъминлайди. Тизимли шарҳлашда тегишли қонун нормаси бошқа турдош нормалар билан таққосланади ва улар ўртасидаги зиддиятлар аниқланади. Бу усулдан қонун ҳужжатлари янги таҳрирда қабул қилинганда ёки бошқаси билан алмаштирилганда, эскисида назарда тутилган ва янгисида назарда тутилиши керак бўлган ҳолатлар эътибордан четда қолиб кетмаганлигини аниқлашда фойдаланиш мумкин.
Агар ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи норма бошқа ҳуқуқий ҳужжатга ҳавола қилса, у ҳавола қилаётган норматив ҳужжатга мурожат қилиш лозим бўлади. Агар ҳавола қилинган норматив ҳужжат бўлмаса, бу ҳолда ўз ўзидан бўшлиқ мавжудлиги аниқланади. Ҳуқуқдаги бўшлиқнинг вужудга келишининг олдини олиш мақсадида қонун нормаси билан бир қаторда у ҳавола қилаётган нормалар ҳам қабул қилиниши лозим, акс ҳолда қонуннинг қўллаш жараёнида ҳуқуқдаги бўшлиқ вужудга келиши мумкин.
Масалан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 64-моддаси 4-қисмида ―Акциядорлар жамиятининг ҳуқуқий мавқеи ҳамда акциядорларнинг ҳуқуқ ва бурчлари ушбу Кодекс (бу ерда, Фуқаролик кодекси) ва бошқа қонунлар билан белгиланади‖1, дейилган. Бу ерда кўриб турганимиздек бошқа қонунлар деганда қонуншунос қандай қонунлар эканлигини назарда тутмаган. Албатта, қонунларда бундай ҳолатларнинг киритиб қўйилиши тартибга солинувчи объект доирасининг кенглиги ва битта қонун нормаси билан тартибга солиб бўлмаслигида ифодаланади. Шунингдек, қонунда киритиб қўйилган ―бошқа қонун ҳужжатлари билан белгиланади‖, деган жумла шундай ҳолат белгиланган қонундан ҳам аввал ҳам кейин қабул қилинадиган қонунларни назарда тутади.
Тизимли шарҳлаш усулида шарҳловчи субъект томонидан, биринчидан, ҳуқуқ нормасининг ҳуқуқ тизимидаги ўрни аниқла- нади (ҳуқуқ соҳаси, институти), иккинчидан, шарҳланаётган ҳу- қуқ нормаси билан, мазкур норма татбиқ этилиши назарда тути- лаётган аниқ ҳаётий муносабат ўртасида мантиқий боғлиқлик борлиги аниқланади, учинчидан, эса шарҳланаётган норманинг мазмунини билишга эришилади.
Тизимли шарҳлаш расман бекор қилинмаган, бироқ амалда бошқалари билан алмаштирилганлиги сабабли аҳамиятсиз, фой- даланилмай қолган нормаларни ҳам аниқлаш имконини беради. Нормаларнинг ўзи мансуб бўлган ҳуқуқ тармоғининг умумий қисми билан алоқалари, тизимли шарҳлаш вақтида ҳисобга олиш зарур бўлган ҳолатлардан биридир. Бундай алоқани кўриб чиқиш, талқин қилинаётган норманинг маъносини ҳар томондан аниқ- лаштириш ва кенгроқ очиш, унинг умумий йўналтирилганлигини англашга имкон беради. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 615-моддасида ижара шартномасини бекор қилиш тартиби мустаҳкамланган. Шартномани бекор қи- лишнинг асослари Фуқаролик кодексининг 382-моддасида ҳам белгиланган. Ижара шартномаси бекор қилиниши чоғида ушбу моддалар бир-бири билан солиштирилиб, ижара шартномасини бекор қилиш масаласи Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 615-моддаси билан ҳал этилади.
Бунинг учун қуйидаги махсус қоидалардан фойдаланилади: биринчидан, умумий ва махсус нормаларнинг алоқадорлиги (махсус қонунлар муайян фактга тегишли умумий қонун ҳаракат- ларини бекор қилади, яъни махсус қонун нормалари мавжуд бўлган тақдирда, умумий қонун нормалари қўлланилмасдан, мах- сус қонун нормалари қўлланилади. Демак, махсус нормалар умумий нормаларнинг ҳаракат фаолиятини чеклайди);иккинчидан, ҳавола этувчи моддаларнинг алоқадорлиги (ҳа- вола этувчи моддалар шарҳланаётган моддаларни аниқлаштириш учун мўлжалланган ёки мазкур норманинг моҳиятини ёритиш учун ҳавола этилаётган моддаларга мурожаат қилинади); учинчидан, агар турли органлар томонидан чиқарилган ҳуқу- қий нормаларнинг қарама-қаршилиги аниқланса, юқори турувчи органлар томонидан қабул қилинган нормага асосланиш лозим;
тўртинчидан, агар бир хил юридик кучга эга бўлган икки норманинг бир-бирига зидлиги аниқланса, у ҳолда норма қабул қилинган вақт эътиборга олинади ва кейинги қабул қилинган нормага асосланиши лозим.