26- мавзу. Маржинализм таълимоти ва неоклассик иқтисодий

3. 
У.Жевонс ва Л.Вальраснинг маржиналистик ғоялари 
Уилям Стенли Жевонс (1835-1882) Лондон университетида 
математика ва химия фанларидан таҳсил олиш билан бирга сиёсий 
иқтисодни ҳам қизиқиб ўрганган. 1863 йилда Манчестер шаҳридаги 
коллежга сиёсий иқтисод ўқитувчиси бўлиб ишга кирди. Орадан кўп 
вақт ўтмасдан иқтисодий мавзудаги унинг асосий асарлари эълон 
қилинди.
Улар қуйидагилар: «Сиёсий иқтисод назарияси» (1871) ва «Фан 
тамойиллари» (1874) ва бошқалар.
ХIХ асрнинг охиригача У.Жевонс ва унинг асарлари ўзининг 
кучли математик ифодаси туфайли ўқувчилар томонидан тўлиқ 
эътибор билан қабул қилинмади. Лекин унинг ғояларидаги 
субъективизм асосий илмий асарларида аниқ ўз ўрнини топган эди. 
Масалан, истеъмол, талаб, фойдалилик ҳақида ўз ҳолича тушунчалар 
бериш билан бирга У.Жевонс товарлар нархи унинг меъёрий 
фойдалилиги билан функционал боғлиқдир деб кўрсатади. Шунингдек 
олим классикларнинг рақобат ҳақидаги фикрларини қўллаб, сотувчи ва 
олувчи ўзаро мулоқатда бўлиб
У. Жевонс керакли маълумотни бир-биридан олиши мумкин деб 
кўрсатади. Натижада у қуйидаги қисқача хулосалар келтириб 
чиқаради: бозордаги сотувчилар (субъектлар) инсонлар эҳтиёжи учун 
зарур бўлган товарларни муҳаё қилиб, уларнинг истеъмолларини 
тўлароқ қондирадилар. Шу фикри билан У. Жевонс дастлабкилардан 
бўлиб меъёрий таҳлилни майдонга ташлайда ва маржинализм 
асосчиларидан бирига айланди. 
Леон 
Валрас 
(1834-1910) 
маржинализмнинг 
Лозанна 
(
Швейцария) деб аталувчи мактаби асосчиси ҳисобланади. Унга 

---

кейинчалик Парето, Италиядан Бороне, швециялик Кассел, 
америкалик Леонтев ва бошқалар қўшилди. Л.Валраснинг «Соф 
иқтисодий фан элементлари» (1874) асари иқтисодиёт билимлари 
оламида математиканинг шахдам қадамларига асос солди. Шу 
сабабли у математик мактабнинг давомчиси ҳамдир. Ҳар қандай 
иқтисодий таҳлилни математик изоҳлашга интилиш бу мактаб ва унинг 
издошларининг характерли хусусияти ҳисобланади. Валраснинг 
фикрича, ҳар қандай иқтисодий назарияни фақат математика асосида 
қисқа, аниқ ва очиқ исботлаш мумкин. Унинг ўзи математикани яхши 
билган ва Курнони ўзининг устози деб ҳисоблаган ҳолда ундан 
илҳомланган. Кейинчалик «энг юқори фойдалилик» (наф) деб аталган 
тушунчани Л.Валрас «ноёблик» (
rarete
) 
деб изоҳлайди. Буни у миқдор 
истеъмолнинг камаювчи функциясидир деб ифодалайди (яъни бирор 
ноз-неъматнинг истеъмол сони ошиши билан унинг ноёблик 
миқдорининг кўрсаткичи тобора пасаяди). Л.Валрас шуни аниқладики, 
энг юқори фойдалилик - бу истеъмолчи томонидан (мазкур даромад 
доирасида) сарфланаётган маблағларнинг сўнгги порциялари (улуши) 
унинг учун истеъмол қилинаётган барча ноз-неъматлардан бир хил 
қониқиш ҳосил қилишидир. Шу билан бирга истеъмолчи