2 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

 
Tuproqqa talabi
. Kuzgi javdar tuproq tanlamaydi. Olib borilgan tajribalarga 
qaraganda javdar hosili tuproq muhiti pH 4,5 bo„lganda kamayadi. Ishqor tuproqda 
alyuminiy ko„p, bu esa javdarning o„sib rivojlanishiga salbiy ta‟sir ko„rsatadi. 
Kuzgi javdar oziqa elementlariga boy, tuproqda yaxshi aeratsiya bo„ladigan 

---

119 
dalalarda yuqori hosil beradi. Javdar engil qumoq tuproqlarda, og„ir tuproqlarga 
qaraganda yaxshi rivojlanadi. Bahorgi javdar har hil tuproqlarda yuqori 25 s/ga 
hosil beradi (Tiunov).
Navlar
: 
O„zbekistonda “Vaxshskaya-116” navi rayonlashtirilgan. 
 
 
TRITIKALE EKINI 
 
Ahamiyati. 
Donning tarkibida oqsil bug„doyga nisbatan 1,0-1,5%, javdarga 
qaraganda 3-4% ko„pligi, oqsil tarkibida lizin, triptofan kabi qimmatli 
aminokislotalar ko„pligi uning oziq-ovqat va ozuqalik qiymatini belgilaydi. 
Ammo, kleykovinaning sifati bug„doynikidan pastroq. Ozuqabop navlari ko„kat, 
silos, o„t talqoni va donadonlashtirilgan ozuqalar tayyorlash uchun ekiladi. Ko„kati 
va silosi bug„doy va javdarga nisbatan 0,5-1,0% ko„proq hazmlanadigan proteinga 
ega bo„ladi va hayvonlar yaxshi yeydi. O„t talqoni oqsil. Karatinoid va mineral 
moddalarga boy bo„ladi. Somoni hayvonlar uchun ozuqa va to„shamadir. Tritikale 
doni to„yimliligi jihatidan arpa va jo„xori donidan qolishmaydi.
Doni va ko„kati ozuqa sifatida qo„llaniladi. Pichanning tarkibida 10-11%, 
donida 11-12% oqsil bo„ladi. Tritikaledan don, ko„kat, pichan, un tolqoni, silos, 
senaj tayyorlanadi. Undan tayyorlangan aralash yem qoramollarni bo„rdoqiga 
boqishda, sog„in sigirlar va qo„ylar uchun juda mosdir. Somoni hayvonlar uchun 
ozuqa va to„shamadir. O„zbekistonda bu ekin don va ko„kat olish uchun oraliq ekin 
sifatida ekiladi. Non mahsuloti tayyorlashda sifati bug„doy mahsulotidan pastdir.
Tarixi. 
Bug„doy bilan javdarning duragayi 1875 yili Shotlandiya olimi 
Vilson tomonidan e‟lon qilingan.
Bug„doy bilan javdarning doimiy (konstant) duragayi 1881 yilda 
Germaniyada Rimpau tomonidan ajratib olingan. Hozirgi vaqtda kuzgi yoki 
bahorgi yumshoq bug„doylardan javdar bilan chatishtirib oktoploid 56-
xromosomli, qattiq bug„doyni javdar bilan chatishtirib geksaploid 42-xromosomli 
tritikale yaratilgan. Keyingi yillarda 3-ta tur (yumshoq, qattiq bug„doylar va 
javdar) duragaylari yaratildi, bular o„zida qattiq, yumshoq bug„doylar va 
javdarning irsiy xususiyatlarini jamlagan.

---

120 
Geksaploid duragaylari yuqori sifatli, boshog„ida don ko„p bo„ladi, oqsili 
ko„proq va hosili ham oktaploid duragaylarga nisbatan yuqoriroq. Geksaploid 
duragaylari bo„yicha seleksiya ishlari ko„p davlatlarda olib borilmoqda. 2015 yili 
tritikale quyidagi davlatlarda ekilgan: Ispaniya 80 ming, Fransiya 16,2 ming, 
Avstraliya 100,0 ming, Polsha 65,9 ming, AQSh 180 ming, Avstraliya100 ming, 
Bolgariya 100 ming, Germaniya 207,0 ming, MDH 500 ming gektar maydonga 
ekilgan.
Sistematikasi. 
Tritikale - yumshoq bug„doy va kuzgi javdarning duragayi 
hisoblanadi. Bunda bitta o„simlikda ikki xil o„simlikning eng yaxshi xususiyatlari 
mujassamlashtirilgan. Uning nomi ya‟ni