2-ma’ruza. Ilm fan va uning tasnifiy belgilari. Ilmiy izlanishning tuzilmasi

Beixtiyor usuli
matnning ayrim qismlarini o‘qish jarayonida paydo bo‘lgan 
tuyg‘ular sababli tasodifiy eslab qolishga (yo‘naltirishsiz, ko‘rsatmasiz) asoslanadi. 
Biz to‘liq va uzoq muddatga eslab qolishimiz nafaqat bunga hohishimiz 
bo‘lganda, balki bunga hohish bo‘lmaganda ham, faol va ijodiy o‘qish jarayonida 
sodir bo‘lishi mumkin. 
Matn ma’lum bir vaqt xotirada saqlanadi. Asta-sekin u unutila boradi. 
Boshida ma’lumot olingandan so‘ng, bu jarayon tez sodir bo‘ladi, keyin 
sekinlashadi. Jumladan, o‘rtacha bir kun ma’lumotlarning taxminan 23-25% 
yo‘qoladi, besh kundan keyin - taxminan 35% va o‘n kundan keyin - 40%. 
Takrorlash
- eslashning eng samarali usullaridan biridir. Takrorlash passiv 
(bir necha marta takrorlanadi) va faol (gapirib berish bilan qayta o‘qiladi). Ikkinchi 
yo‘l samaraliroq bo‘lib, u xotirlashni va o‘zini nazorat qilishni birlashtiradi. Ba’zan 
faol takrorlashni passiv bilan birlashtirish foydali bo‘ladi. 
Yaxshi eslab qolish uchun takrorlash uchun vaqtni to‘g‘ri tanlash kerak. 
Mohiyatini hisobga olgan holda, har bir manba ehtiyotkorlik bilan o‘rganilishi 
kerak. SHu sababli, kitob ustida ishlay olish juda muhimdir. Axborotni o‘qish, 
qayta ishlash oson ish emas. 
Ma’lumotlar bilan samarali ishlashning dastlabki sharti ko‘rsatmadir, ya’ni 
o‘qish maqsadi, yo‘naltirilganligidir. U fikrlashni faollashtiradi, xotirani oshiradi, 
o‘qiganlarni tushunishga yordam beradi, idrokni aniqroq qiladi. Bu psixologik 
omil o‘quvchini tushunish uchun oldindan ma’lum bir kayfiyatni yaratishni talab 
qiladi, o‘zini "aniq to‘lqin" ga moslashtiradi. 
Ilmiy-texnik ma’lumotlarning qayta ishlash ijodiy yondashuvni talab qiladi, 
buning uchun ilhom zarurdir. U axborotni qayta ishlash samaradorligini oshiradi. 
Ammo ilhom kelmaganda ham, irodani ishga solib o‘zingizning ijodkorlik bilan 
ishlashga majbur qilishingiz kerak. 
E’tibor, matnga diqqatni jamlash ko‘p jihatdan axborotni qayta ishlash 
sifatini aniqlaydi. 
O‘qish jarayonida turli xil g‘ashga tegadigan narsalar ta’sir qiladi - musiqa, 
shovqin, gaplashish, o‘z fikrlari va boshqalar. Ular ishlayotgan kishining 
irodasidan qat’i nazar markaziy asab tizimiga ta’sir qiladi, fikrlash sharoitlarini 
yomonlashtiradi. Muayyan shovqin darajasida e’tiborimiz chalg‘idi, charchoq 
tezroq keladi va axborotni qabul qilish sifati sezilarli darajada yomonlashadi. 
SHuning uchun, aqliy mehnatning samaradorligini oshirish uchun turli xil 
ta’sirlar bartaraf etilishi kerak. Ba’zi o‘quvchilar shovqin, musiqa ularga ta’sir 
qilmaydi deb ishonadilar. Bu to‘g‘ri emas. Agar ta’sirlarni ong farqlamasa ham, 
asab tizimi ularni qayd qiladi. Ta’sirlarning sezilarli roli murakkab ilmiy-tadqiqot 
axborotlarni qayta ishlashda ayniqsa sezilarli bo‘ladi. 
SHu bilan birga, psixologik tajribalar ko‘rsatishicha, tashqi muhitdan to‘liq 
izolyatsiyada ishlash ham optimal emas. Bunday holatlarda ta’sirlar sifatida 
o‘zlarining fikrlari, chalg‘ishlar namoyon bo‘ladi. Fikr va tasavvurni 
zo‘riqtirmasdan turib, axborotni qayta ishlash samaradorligini oshirib bo‘lmaydi. 

---

Mustaqil mehnat – axborot ustida ishlashning muhim omilidir. Har bir sahifa 
asta-sekinlik bilan tahlil qilinishi, qo‘yilgan maqsadga qarab chuqur mulohaza 
qilinishi kerak. O‘qilgan axborot to‘g‘risida chuqur fikrlash, mustaqil tahlil qilish 
tadqiqotchining hukmlarini tasdiqlashga, fikrini, tushunchasini, tasavvurini 
mustahkamlashga imkon beradi. 
Adabiyotni ustida ishlashning juda muhim omili - qat’iylik va tizimlilikdir. 
Ko‘pincha, ayniqsa, murakkab yangi matnni o‘qiyotganda, uning birinchi 
martadan aniq tushunish qiyin. Yozilganlarni to‘liq tushunish uchun o‘qish va 
qayta o‘qishimizga to‘g‘ri keladi. 
Ketma-ket, tizimli o‘qish o‘rganilayotgan materialni o‘zlashtirishni 
yaxshilaydi. Diqqatning bo‘linishi mantiqan sozlangan fikrni buzadi, charchoqqa 
olib keladi. 
Rejaga muvofiq tizimli ravishda fikrlab va tahlil qilib qat’iy o‘qish, tizimsiz 
o‘qishdan ko‘ra samaraliroqdir. 
Axborot ustida ishlash jarayoni aqliy mehnat qobiliyatiga bog‘liq. Oxirgisi - 
o‘z ish vaqtini to‘g‘ri taqsimlash mahorati, mohirlik bilan fiziologik tanaffuslardan 
foydalanishga bog‘liq. 1-2 soat ishdan keyin 5-7 daqiqa davomida tanaffus qilish, 
tana va yuzni suv yoki chuqur nafas olish bilan mashq qilish tavsiya etiladi. 
Bularning hammasi markaziy asab tizimini rag‘batlantiradi va mehnat qobiliyatini 
yaxshilaydi. Ba’zan o‘qiyotganda 2 yoki 3 daqiqaga to‘xtab dam olish foydali 
bo‘ladi. 
Matn ustida ishlayotganda, har bir joy aniq bo‘lishi kerak. Ba’zi hollarda 
materiallarni o‘qilgan kuni yoki keyingi kuni takrorlash, keyin esa faqat davriy 
ravishda eng katta qiziqish uyg‘otadigan qismlarini takrorlash yaxshiroq bo‘ladi. 
Hajm jihatdan katta bo‘lmagan matnni to‘liq takrorlash yaxshiroqdirdir. Katta 
hajmli matnlarni boshida butunlay o‘rganiladi, keyinchalik qiyin qismlarigina 
takrorlanadi. 
Ilmiy-texnik axborotlar (ITA)ni ustida ishlashning ajralmas talabi - bu 
o‘qilganlarning yozib olinishidir. Bu o‘qilganni yaxshiroq tushunishga va 
o‘zlashtirishga; axborotni qabul qilish jarayonini uzaytirishga, demak yaxshiroq 
eslab qolishga; xotirada unutilgan matnlarni qayta tiklashga; fikrlashni 
rivojlantirishga, matnni tahlil qilishga; tadqiqot qilinayotgan mavzu uchun eng 
muhim ma’lkmotlarni ajratib olishga imkon beradi. 
Biroq, yozib olish qo‘shimcha vaqtni oladi. Odatda bu ish noto‘g‘ri 
bajariladi. Masalan, juda qisqa yozish, o‘rganilayotgan ma’lumotni haddan ziyod 
umumlashtirishga, va aksincha, ortiqcha tafsilotlar bilan yozish nafaqat vaqtni 
yo‘qotish, balki asosiy fikrni tushunamaslikka va uni aks ettira olmaslikka olib 
keladi. Ba’zan asosiy fikrni yozganda, matnning ma’nosi ikkilamchi narsalar bilan 
almashtiriladi yoki matn ma’nosi buziladi. SHuning uchun o‘rganilayotgan matnni 
to‘g‘ri yozib olish juda muhimdir. 
ITA 
ustida 
ishlayotganda 
ko‘chirmalardan, 
annotatsiyalardan, 
konspektlardan foydalanadilar.