|
Iqtisodiy risk Makrodarajada iqtisodiy risk tashqi va ichki, oldindan aytib bo‘ladigan va
aytib bo‘lmaydigan, mezodarajada – sanoat, agrar va xizmat ko‘rsatish sohasi risklariga
bo‘linadi. Mikrodarajada sanoat riski, firmaning xo‘jalik faoliyati riski – tadbirkorlik va
investitsiya riski va boshqalarga bo‘linadi.
Mamlakat miqyosida makrodarajada iqtisodiy risklarni aniqlash juda muhim bo‘lib, boshqa
mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalar o‘rnatish, chetdan investitsiyalar, kreditlar va boshqa
moliyaviy qo‘yilmalar jalb qilishda katta ahamiyatga egadir.
34
Har bir mamlakatning rivojlanish mavqei bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy risklar, halqaro
bank amaliyotida pul oqimi, kredit va xisob operatsiyalari soxasida bo‘lgan risklar bilan
bevosita bog‘liq. Bu risklarning bo‘lishi va ularning darajasi esa importchi yoki eksport
davlatga yoki kontragent mamlakatlardagi siyosiy-iqtisodiy barqarorlikka bog‘liq. Har bir
mamlakatda iqtisodiy yoki siyosiy barqarorlikka asoslanib, shu mamlakatdagi iqtisodiy risk
darajasini baholay olish chet el kapitali ishtirokida tashkil topgan qo‘shma banklar va bosh
litsenziyaga ega bo‘lgan bank tashkilotlari uchun dorlzarbdir. Bank amaliyotida uning
raxbariyati chet el kontragentlarining moliyaviy barqarorligiga noto‘g‘ri baho berish
natijasida ancha xatolarga yo‘l qo‘yishlari mumkin. SHuning uchun biror davlat bilan uzviy
iqtisodiy aloqani o‘rnatishda, ayniqsa kredit va xisob-kitoblar bilan bog‘liq munosabatlarni
olib borishda, undagi iqtisodiy-siyosiy barqarorlikni tahlil qilib risk darajasini aniqlash
lozim. Jaxon amaliyotida shu maqsadda tavsiya etiladigan yo‘llardan biri bu mamlakat
iqtisodiy risklari hajmini taxlil qiluvchi BERI indeksidan foydalaniladi. Uning yordami bilan
oldindan mamlakat iqtisodiy risklarining hajmi belgilanadi.
Mamlakat iqtisodiy riskini bashorat qilish davlat qurilmasining tarkibi va sifat darajalarini
tahlil qilishga, shuningdek amaliy ma’lumotlar va nisbatlarni o‘rganishga asoslangan miqdor
ko‘rsatkichlariga tayanishi kerak.
Taxlilning ikki turi (sifat va miqdor)ning uyg‘unlashuvi aniq va ravon bo‘lishi barcha
jadvallar va taqqoslangan ma’lumotlar taxlilni engil qilish va uning samaradorligini oshirish
uchun qisqartmalarni ochib berilishini o‘z ichiga olishi kerak.
SHu asosiy tamoyillar mamlakat riskini aniqlashda taxlil qilinayotgan statistik va analitik
yo‘nalishlarning ikki pog‘onali tizimini tashkil qilishga olib keladi. Birinchi pog‘onada
o‘lkadagi holat to‘g‘risidagi xisobot tashkil kilinadi (qiskacha iqtisodiy ahvol ta’rifi). Eng
avvalo tahlilning muhim bo‘limi keltiriladi, ya’ni mamlakat iqtisodiy riskining darajasi
haqida xulosa, ya’ni mamlakatning iqtisodiyoti bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy ma’lumotlar va
asosiy xulosalar tahlil qilinadi.
Tahlilning ikkinchi pog‘onasida aniq iqtisodiy-siyosiy vaziyat taxlil qilinadi, marketing
tadqiqining natijalari ko‘rib chiqiladi va omillar riski chizmasi bo‘yicha davlatning iqtisodiy
riski darajasi aniqlanadi.
Makrodarajada mamlakat iqtisodiy riskini baholashda asosiy ko‘rsatkichlar sifatida
quyidagilar tahlil qilinishi mumkin:
- iqtisodiyotning samaradorligi (bunda YAMMning o‘rtacha yillik o‘sishi hisoblanadi);
- siyosiy risk darajasi;
- jahon banki ma’lumotlariga asosan olingan kreditlar miqdori, ular bo‘yicha qarzdorlik
darajasi, kreditni qaytib tulash jarayonining amalga oshirilish sifati, eksport xajmi, tashqi
qarzlar, tashki savdo oboroti va boshqalar;
- bank kreditlarini olish imkoniyati;
- qisqa muddatli kreditlash imkoniyati;
- uzoq muddatli kreditlash imkoniyati;
- fors-mojor xolatlarining yuzaga kelishi;
- mamlakatning kreditga layoqatlilik darajasi;
- tashki karzlar bo‘yicha to‘lanmagan majburiyatlar.
35
Iqtisodiyotning mezo va mikrodarajalarida risklarning turlari va ta’sirchanlik darajasi turlicha
bo‘lishi mumkin. Bu o‘z navbatida risklarga ta’sir etuvchi omillarga bog‘liq bo‘ladi. Xo‘jalik
sub’ektlari faoliyatida mavjud risklarga ta’sir etuvchi barcha omillarni shartli ravishda ikki
guruhga: ob’ektiv va sub’ektiv yoki boshqarilmaydigan va boshqariladigan omillarga bo‘lish
mumkin. Birinchi guruhga korxona yoki firmaga bevosita bog‘liq bo‘lmagan omillar
(inflyasiya, raqobat, iqtisodiy inqirozlar, ob-havo sharoitlari) kiradi. Ikkinchi guruhga
muayyan korxona yoki firmaning faoliyatiga bevosita bog‘liq bo‘lgan omillar (ishlab
chiqarish – texnikaviy imkoniyati, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish, texnika
havfsizligi darajasi va h.k.), shuningdek firmaning xo‘jalik-moliyaviy faoliyatida juda
muhim xisoblangan kontragent firmalar (mol etkazib beruvchilar, subpudratchilar,
loyixalashtiruvchilar) va raqobatchi firmalarni tavsiflovchi omillar kiradi.
Iqtisodiyotning mezodarajadagi risklarining salmoqli turi - sanoat riski ma’lum tarmoqning
ichida ham, boshqa tarmoqlarga nisbatan ham alohida olingan tarmoq iqtisodiy ahvolning
o‘zgarishi, uning rivojlanishi va amal qilishining o‘ziga xosligi bilan bog‘liq.
Xo‘jalik tarmog‘iga nisbatan soliq me’yorlaridagi, tarmoq yo‘riqnomalari, kredit olish
shartlari va boshqalardagi o‘zgarishlar risk manbai bo‘lib xisoblanadi. Sanoat riskini
baholashda quyidagilarni e’tiborga olish kerak:
- alohida olingan tarmoqning bir-biriga bog‘liq tarmoqlar bilan o‘zaro aloqada ma’lum vaqt
mobaynidagi faoliyati (tarmoqning hayotiy davri);
- bir-biriga bog‘liq tarmoqlar faoliyati mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan qanchali barqaror
bo‘lishi;
- korxona yoki firmalarning o‘z kapital qo‘yilmalarini boshqa tarmoqlarga o‘tkazish
imkoniyati;
- firmalarning bajarayotgan ish xajmi, ishlaydiganlar soni, tarmoq ichidagi ularning xo‘jalik
faoliyati moliyaviy natijalari bo‘yicha qay darajada tasnif qilinganligi va h.k.
Do'stlaringiz bilan baham: |
