1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

2. Faoliyatning tarkibi 

     Inson  faoliyati  juda  xilma  -  xildir:  mehnat,  pedagogik,  badiiy  -  ijod,  ilmiy  -  tadqiqot  faoliyatlarini 

kiritish  mumkin.  Inson  faoliyati  tarkibini  tahlil  qilish  shuni  ko`rsatadiki,  faoliyat  tashqi  ongli  dunyoni 

ongli  psixik  aks  ettirilishida  namoyon  bo`ladi.  Har  qanday  faoliyatda  inson  o`z  harakatlarini  maqsadini 

anglaydi,  kutilayotgan natijani tasavvur qiladi,  sharoitni idrok qiladi  va baholaydi,  bajariladigan  harakat 

tartibini  o`ylaydi,  irodaviy  zo`r  beradi,  faoliyatning  borishini  kuzatadi,  muvaffaqiyat  va  mag`lubiyatni 

o`ylaydi. 

Faoliyat  -  bir  tomondan,  shaxsning  rivojlanishi  va  sifatlarining  namoyon  bo`lish  sharoiti,  ikkinchi 

tomondan shu faoliyat sub`ekti bo`lgan shaxsning taraqqiyot darajasiga bog`liqdir. Barcha faoliyat turlari 

tarkibida  uchta  tarkibiy  qismni  maqsad  -  motiv  -  harakatni  ajratish  mumkin.  Maqsad  -  inson  faoliyati 

so`nggi natijasining obrazi sifatida namoyon bo`ladi va ehtiyojlarni amalga oshirilishidir. Motiv - kishini 

faoliyatga  undaydi  va  o`nga  mazmun  baxsh  etadi.  Ish-harakat  -  galdagi  bitta  oddiy  vazifani  bajarishga 

qaratilgan  nisbatan  tugallangan  faoliyatning  tarkibi.  Faoliyatga  qaratilgan  maqsad  ozmi  -  ko`pmi  uzoq 

yoki yaqin bo`lishi mumkin. SHuning uchun bu maqsadga erishish odam tomonidan ana shu maqsad sari 

harakat  qilish  davomida  uning  oldida  tug`iladigan  qator  juz`iy  maqsadlar  izchillik  bilan  hosil  qilishdan 

iborat bo`ladi. Tashqi olamdagi narsalarning holatini va xossalarini o`zgartirishga qaratilgan harakatlarni 

ish  -  harakat  (sa`i  -  harakat)  deb  yuritiladi.  Narsalar  bilan  qilinadigan  istagan  bir  ish  makon  va  zamon 

bilan  bog`liq  bo`lgan  ma`lum  harakatlardan  tashqil  topadi.  Masalan,  “A”,  “I”  harflarini  yozishdagi 

harakatlar  bir  -  biridan  farq  qiladi.  Odamning  narsalar  bilan  qiladigan  harakatlari  tahlili  shuni 

ko`rsatadiki, bu harakatlar tashqi jihatdan juda ko`p va rang - barangdir. SHunday bo`lsa ham, odatda ular 

uchta  sodda  elementlardan  tashqil  topgandir:  “olmoq”,  “joyini  o`zgartirmok”,  “qo`yib  yubormoq”,  bu 

harakatlar  odamning  tanasi,  oyoqlari  va  boshi  bilan  qilinadigan  yordamchi  harakatlar  bilan  birgalikda 

amalga oshiriladi. 

Narsalar bilan qilinadigan ish - harakatdan tashqari, odamning faoliyatini badanning ma`lum vaziyatini va 

qiyofasini  saqlab  turishi  ta`minlaydigan  harakatlar,  (turish,  utirish)  organizmning  bir  joydan  ikkinchi 

joyga  o`rin  almashtirishi  (yugurish,  sakrash),  kommunikatsiyani  ta`minlaydigan  harakatlar,  ifodali 

harakatlar (mimika va pantomimika) va nutq harakatlari mavjud. 

---

Narsalar  bilan  qilinadigan  ishlarni  bajarish  ma`lum  tizimdagi  harakatlarni  amalga  oshirishdan  iborat. 

Harakatlar  tizimi  va  maqsadi  bilan,  bu  maqsad  yo`naltirilgan  narsalar  xususiyati  va  ish  sharoiti  bilan 

bog`liqdir. Masalan, stakan va qalamni  olish, piyoda va chang`ida  yurish, og`ir va engil narsani  boshqa 

joyga  olib  qo`yish,  mayda  va  katta  mixni  qoqish,  gantel  va  shtangani  ko`tarish  harakatlari  bir  -  biridan 

farq qiladi. 

               Harakatlarni  boshqarish  va  nazorat  qilish.  Harakatni  boshqarilishi  va  uning  natijalarini 

erishiladigan  pirovard  maqsad,  taqqoslash  yo`li  bilan  doim  nazorat  qilib  boriladi  va  to`ldirilib  turiladi. 

Unday  nazorat  sezgi  a`zolari  (ko`rish,  eshitish,  muskul  sezgisi)  yordami  bilan  amalga  oshiriladi. 

Odamning  maqsadini  ko`pchilik  hollarda  ayni  shu  choqda  ko`z  o`ngida  yo`q  narsalar  va  lekin  ularning 

harakatlarini  yordami  bilan  erishilishi  mumkin  bo`lgan  narsalar  tashqil  etadi.  Demak,  maqsad  miyada, 

kelajakdagi  faoliyat  natijasida,  dinamik  modelning  obrazi  tarzida  ifodalangan  bo`ladi.  Xuddi  ana  shu 

tilakdagi kelajak (talab qilinayotgan) modeli bilan ishning mazkur natijalari taqqoslanadi, xuddi ana shu 

ishning qay yo`sinda bo`lishi boshqariladi.