1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

3. Hozirgi zamon psixologiyasining ilmiy - tadqiqot uslublari. 

      Har bir fan taraqqiyotining asosiy sharoitlaridan biri uning ma`lum darajada mumkin qadar ob`ektiv, 

aniq, ishonchli uslublar (metod) ga ega ekanligidir. Metod - uslubning ma`nosi biror narsaga borish yo`li 

demakdir.  Psixologiyada  asosiy  va  yordamchi  uslublar  bor.  Asosiy  metodlarga  kuzatish  va  eksperiment 

(tajriba) uslublari kiradi. 

         KUZATISH metodi - ikki xil bo`lib, ob`ektiv (tashqi) va sub`ektiv (ichki) kuzatish turlari bor. Inson 

ruxiyotidagi o`zgarishlarni kuzatish uchun quyidagilar amalga oshiriladi: 1.Kuzatishning maqsad, vazifasi 

belgilanadi.  2.  Kuzatiladigan  ob`ekt  tanlanadi.  3.  Tadqiqot  o`tkazish  vaqti  rejalashtiriladi.  4.  Kuzatish 

qancha  davom  etishi  qat`iylashtiriladi.  5.  Kuzatish  insonning  qaysi  faoliyatida  (o`qish,  o`yin,  mehnat, 

sport)  amalga  oshirilishi  tavsiya  qilinadi.  6.  Kuzatishning  shakli  (yakka  guruh,  jamoa  tayinlanadi).  7. 

Kuzatilganlarni  qayd  qilib  borish  vositalari  (kundalik-suhbat  daftari,  kuzatish  varaqasi,  magnitofon, 

videomagnitofon) tayyorlab qo`yiladi. Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuyg`ulari, 

asab tizimining tashqi ifodalari, imo-ishoralari, sezgirligi, xulq - atvori, nutq faoliyati kabilar o`rganiladi. 

Ammo o`ta murakkab ichki kechinmalar, yuksak hissiyotlar, tafakkur, mantiqiy xotira va aql - zakovatni 

tadqiq  etishga  bu  metodning  imkoni  etmaydi.  O`spirin  yoshlarning  sport  faoliyatini  kuzatish  orqali 

ularning irodasi, ishchanligi, his-tuyg`usining o`zgarish xususiyatlari, g`alabaga intilish, o`zini harakatini 

idora qila olishi yuzasidan materiallar yig`ish mumkin. Tashqi kuzatishda ba`zan tafakkur bo`yicha ham 

ma`lumotlar  olish  mumkin.  Ish  ustidagi  kayfiyatni,  chehradagi  tashvish  va  iztirobni,  sinchkovlik, 

termulish  kabi  ruxiy  holatlarni  kuzatib  tafakkurdagi  o`zgarishni  aniqlash  mumkin.  Bundan  tashqari 

qo`lning  titrashi,  asabiylashish,  nutqning  buzilishi  ham  insonning  ruxiyatidagi  o`zgarishlari  bo`yicha 

ma`lumot  beradi.  Psixologiyada  o`z  -o`zini  kuzatish  metodidan  foydalaniladi.  Ko`pincha  moxir 

o`qituvchi o`zini - o`zi kuzatish orqali ilmiy xulosa chiqara oladi. 

2.  Tajriba  (eksperiment)  usuli.  Bu  usul  yordamida  sun`iy  tushunchalarni  shakllanishi,  nutqning  o`sishi, 

favqulodda  holatdan  chiqish,  muammoli  vaziyatni  hal  qilish  jarayonlari,  shaxsning  his  -  tuyg`ulari, 

xarakteri  va  psixologik  xususiyatlari  aniqlanadi.  Tajriba  usuli  tabiiy  va  laboratoriya  usullariga  bo`linadi. 

Tabiiy  usul  psixologik  -  pedagogik  masalalarni  hal  qilishda  qo`llaniladi.  Bu  uslubning  ilmiy  asoslarini 

1910  yilda  A.F.Lazo`rskiy  ta`riflagan.  Bu  usuldan  ishlab  chiqarish  jamoalari  a`zolarining,  o`qituvchilar, 

keksalarning psixologik o`zgarishlari, o`zaro munosabatlari, ish qobiliyatlari va muammolarini aniqlashda 

foydalaniladi. Asosiy usullardan tashqari yordamchi usullar ham bor. Jumladan, test, suhbat, so`rovnoma, 

biografik usul, sotsiometrik usul va boshqalar.