1-mavzu: “MA’naviyatshunoslik” fanining ob’ekti, predmeti va ma’naviyatning jamiyat hayotidagi o‘rni reja

Islom mintaqa madaniyati davrida milliy ma’naviyatimiz takomili

Milliy ma’naviyatimiz rivojining tarixiy bosqichlari	Tarixiy davr	SHaxs va millat ma’naviyatining takomil bosqichlari yoki ma’rifat yo‘llari
1.Sunna	7-9 asrlar	Ibrat
2.Islom ma’rifatchiligi	10-11asrlar	Ilm
3.Tasavvuf tariqatlari yoxud Irfon	12-13 asrlar	Riyozat
4."Majoz tariqi"	14-15 asrlar	Mehr

Tasavvuf tariqatlarining shakllanishi va irfon
Tariqatlar

Asosiy tariqatlar	Asoschilari	Kelib chiqish makoni va tarqalish doirasi
Badaviya	Ahmad al -Badaviy (1199-1276)	SHimoliy Afrika
Dasukiya	Ibrohim ad-Dasukiy (1246-1288)	SHimoliy Afrika
Rifoiya	Ahmad bin Ali ar-Rifoiy (1106-1182)	SHimoliy Afrika
SHoziliya	Abulhasan Ali ash-SHoziliy (1196-1258)	SHimoliy Afrika
Suhravardiya	Ziyauddin Abu Najib as-Suhravardiy1037-1168, SHahobiddin YAhyo as -Suhravardiy 1155-1191 SHahobiddin Abu Hafs Umar as-Suhravardiy (vafoti 1234)	Eron
YAssaviya	Ahmad YAssaviy (vafoti 1166 yil)	Markaziy Osiyo
Naqshbandiya Xojagon	Abdulholiq G‘ijduvoniy (vafoti 1179), Bahouddin Naqshband (1318-1383)	Markaziy Osiyo
Qodiriya	Abdulqodir bin Abu Solih Jiloniy (1077-1166).	Eron, Markaziy Osiyo
Kubraviya	Najmiddin Kubro (1145-1221)	Markaziy Osiyo
CHishtiya	Muiniddin Muhammad CHishtiy (vafoti 1236)	Hinduston
Mavlaviya	Jaloliddin Rumiy (1207-1273)	Turkiya

SO‘FIYLIK YO‘LINI IXTIYOR ETGANLARNING MA’NAVIY KAMOLOT BOSQICHLARI

SHariat (Barcha musulmonlar uchun umumiy qonun-qoidalar)
Tariqat (1.Tavba. 2. "Fano fi-sh-shayx", ya’ni, pirga qo‘l berishdan "fano- fi-l-loh"gacha)
Ma’rifat ("fano fi-l-loh"dan "baqo bi-l-loh"gacha)
Haqiqat ("baqo bi-l-loh" yoxud oriflik maqomi)
Zohidlik, oshiqlik va oriflik. Ibn Sino va G‘azzoliy "Ishq" haqida
Zohidlik bu — irfon emas, ammo tasavvuf zohidlikdan ayri ham emas. SHu nuqtai nazardan Uvays Qaraniy (vafoti 644 yil), Molik Dinor (vafoti 748 yil) kabi mashhur siyfflolar tasavvufdan tashqari emas, ammo asli tasavvufning shakllanishini, bizning nazarimizda, Hasan Basriy (642-728) faoliyati, ya’ni 7 asrdan, deb belgilagandan ko‘ra, 9 asr o‘rtalaridan, ya’ni Zun nun Misriy (796-859), Xoris Muxosibiy (791-857), Boyazid Bistomiy (vafoti 875 yil) ijodlaridan boshlash o‘rinliroq bo‘lsa kerak. Mulohaza shundaki, tasavvuf tariqining maqomlari tugal bo‘lmagunicha va muayyan tizimga tushib shakllanmagunicha, oldingi salaflar o‘rni ham muayyan bo‘lmog‘i tasavvurdan tashqaridir. G‘azzoliygacha tasavvuf irfoni islom ma’rifatchiligi bosqichining yirik yo‘nalishlaridan biri sifatida shakllanib ulgurdi. G‘azzoliy o‘z asarlarida Kalom, falsafa, va boshqa yo‘nalishlarni umumiy me’yorga keltirib, hosil qilgan xulosasi irfon foydasiga edi. Masalan, uning ishq turlari va ularning o‘zaro nisbati xususidagi mulohazalarini olib ko‘raylik. Ishq hodisasi qadimdan ahli basharni qiziqtirib kelgan. Qadim Hind, Xitoy, YUnon tafakkur mevalari orasida yolg‘iz bani basharga xos bu ruh, nafs va jismni bir nuqtada birlashtiruvchi hodisaning tahliliga bag‘ishlab yozilgan talay asarlar mavjud. Islom mintaqasida bu mavzuga oid Poklik birodarlari yaratgan qomus tarkibidagi risoladan keyin yaratilgan yaxlit falsafiy asar Ibn Sinoning "Risola fil ishq" kitobidir. Albatta, bu asarning yozilishiga tasavvufning ta’siri bor, chunki tasavvuf irfonida etakchi o‘rin tutuvchi hodisa ishqdir. Ammo, tabiiyki, Ibn Sino faylasuf va amaliyotchi tabib bo‘lganligidan ishqqa ham mavjud voqelikning ilmiy tadqiqotchisi va sof faylasuf sifatida yondoshadi. Tibbiyotga oid kitoblarida insondagi ishq hodisasini ruhiy muvozanat buzilishining bir turi sifatida sharhlagan olim, ishqqa falsafiy nuqtai nazardan yondoshganda, Poklik birodarlari va Forobiyning bu haqdagi falsafiy mushohadalarini ijodiy rivojlantirib, ishqni ruhiy hodisa mazmuni sifatida tadqiq etadi. Ibn Sino ishqni (bir narsaga moyillik ma’nosida) barcha tabiat unsurlariga xos deb biladi va inson ishqidagi hayvoniy va ruhoniy jihatlarni ajratib ko‘rsatadi⁹⁷. Ohm fikriga ko‘ra ulardan qaysi biri g‘olib kelishiga qarab inson ishqi hayvoniy hirsdan ilohiy ishq sari ulug‘lashib boradi. Alloh ma’rifatiga intilish ishqning eng oliy darajasidir, deb hisoblaydi Ibn Sino. Ammo uning asari chuqur falsafiy mushohadalar ruhida yozilganligidan oddiy xalq namoyandalari uchun ancha mavhum ko‘rinishi mumkin. G‘azzoliy matni o‘zgacha. "Ihyoi ul umaddin"ning to‘rtinchi qismi "Munjiyot"da alohida "Ishq haqida kitob" bo‘lib, unda bu insoniy tuyg‘u kimga yo‘naltirilganiga ko‘ra tasniflanib uning besh turi sanaladi:

1. 
   Insonning o‘z-o‘ziga muhabbati.
   
2. 
   Uning o‘z homiylari, unga mehr-shavqat ko‘rsatuvchilarga muhabbati.
   
3. 
   Uning umuman insonlarga yaxshilik qiluvchilarga muhabbati.
   
4. 
   Insonning barcha ichki va tashqi go‘zallik egalariga muhabbati,
   
5. 
   Mohiyat jihatdan o‘ziga o‘xshagan zotga muhabbati⁹⁸.
   

Ammo ushbu barcha muhabbat turlari G‘azzoliyning keyingi mantiqiy tahlili natijasida insonning butun borliq va mavjudotlarning yaratuvchisi va xojasi Allohga bo‘lgan muhabbatida yagona oliy tuyg‘uga aylanadi. Allomaning bu haqdagi isbot va dalillari lo‘nda va yorqin borganligidan tushunarli va ishonarli chiqqan, uning ta’sir kuchi ham beqiyosdir. G‘azzoliy mulohazalari salaflari fikridan bahra oladi, ammo uning talqini va ifoda usuli mavhum falsafiy tahlillardan farqli o‘laroq, ommabop va hayotga yaqinlashtirilgandir.
SHunday qilib, G‘azzoliy tafakkur tarzida salaflari izidan borgani holda, birinchidan, mulohazalarini oddiy insonlarga tushunarli tarzda bayon qilishga muvaffaq bo‘ldi, ikkinchidan, ma’rifatchilikka ma’lum darajada yakun yasab, bu bosqich allomalari erishgan yutuqlarni umumlashtirdi va ommalashtirdi. Uchinchidan, tavhid mohiyatini anglab etmoq uchun aql va mantiqning o‘zi kifoya qilmasligini tan olib, qat’iyan tasavvuf irfoni qadriyatlari himoyasiga o‘tdi. SHular asosida mintaqa ma’naviyatining irfon bosqichi sari yuksalishiga fikriy muhit hozirladi. G‘azzoliydan keyin tasavvuf tariqatlarining keng miqyosda shakllanishga o‘tishi Tavhid ta’limotini anglab etishning yangi bosqichi mintaqada g‘alaba qilganini anglatar edi ⁹⁹