1-mavzu. Falsafa uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli. Reja

1 Falsafada milliilik va umumiisoniilik. Chunonchi, hind va xitoy falsafasi, nemis falsafasi, ingliz falsafasi kabilar shular jumlasidandir. Mil-liy adabiyot, milliy madaniyat, san’at va hokazolar bo’lgani kabi milliy falsafaning ham bo’lishi tabiiy. Ammo bu — falsafa mil-liy qobiqqa o’ralib qoladi, degani emas. U umuminsoniy fan si-fatida, bir tomondan, umumbashariy muammolarni qamrab olsa, ikkinchi tomondan, shu masalalar bilan shug’ullanayotgan aniq shaxs — faylasuf mansub millatning muayyan manfaatlarini ham ifoda-laydi. Millat ozod bo’lsa, o’z turmush tarziga mos fikrlasa, olam-ni, uning muammolarini dunyoqarashiga xos holda idrok eta olsa, uning o’z falsafasi shakllanadi. Bunday falsafa xalq manfaatla-rini aqt-idrok, mafkura yo’li bilan himoya qilishga, uning ongi, dunyoqarashi va ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi.

Albatta, falsafa umuminsoniy fan sifatida bashariyatga doir umumiy muammolarni qamrab oladi. Ma’lumki, olam va odam muno-sabatlari, jamiyat va tabiatni asrash, umrni mazmunli o’tkazish, yaxshilik va yomonlik kabi qadriyatlar bilan bog’liq masalalarning barchasi insoniyat uchun umumiy. Ammo falsafada muayyan milliy xususiyat, maqsad va intilishlar ham o’z ifodasini topadi. Aslida, yuqorida zikr etilgan umuminsoniy mavzu, masala va muammolar-ing barchasi avval boshda xususiy, milliy^mintaqaviy ahamiyatga molik masalalar tarzida namoyon bo’ladi. O’z yurti, millati, ota-onasi va yor-birodarlarini sevgan vatanparvar inson, avvalo, ana shularning kamoli uchun qayg’uradi, ularni o’ylaydi, ularga xizmat qilishni oliy saodat deb biladi. Bunday shaxs dunyoqarashida ana shu jihat va xususiyatlar, albatta, aks etadi. Bu esa, o’z navbatida, umuminsoniy fan bo’lgan falsafada milliylikning aks etishiga asos bo’ladi. Umuminsoniylik — vatansizlik (kosmopolitizm) bo’lmagani singari, milliylik ham — milliy qobiqqa o’ralish, milliy mahdudlikdegani emas.

Lekin sizning xayolingizda beixtiyor "Milliy falsafa bo’li-shi mumkinmi? Axir, yuqorida falsafaga o’z mohiyati bilan umu-minsoniy fandir, degan ta’rif berildi-ku?"- degan savollar charx urishi mumkin. Bu — o’ziga xos milliy taraqqiyot yo’lidan ketayotgan barcha xalqlar falsafasi uchun daxldor bo’lgan savollar-dir. Agar biz yuqorida qayd etilgan muammolarga milliy manfa-atlarimiz nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak, O’zbekistonda bu yo’nalishni rivojlantirish zarurati yetilganini anglaymiz.

Falsafiy adabiyotlarda milliy falsafa mavzuida turlicha fikr-lar mavjud. Ayrim faylasuflar, aslida milliy falsafa bo’lishi mumkin emas, bunday yondashuvning o’zi etnik maxdudlikka olib keladi, deb hisoblaydi. Boshqalari esa, modomiki, milliy falsa-fa milliy g’oya va mafkurani shakllantirishning nazariy asosi ekan, har qanday umumiy qonuniyatlar muayyan ijtimoiy makon va tarixiy zamonda xususiy holda namoyon bo’ladi, deya milliy falsa-fani yoqlab chiqadi.

Biz millat bor ekan, milliy madaniyat, til va adabiyot ham mavjud, degan fikrga o’rganib qolganmiz. Aslida, ularning bar-chasi nafaqat bir millatga, balki butun insoniyatga xos-ku! Naza-rimizda, milliy falsafa millat mentalitetini belgilaydigan muhim omildir. Umumbashariy sivilizasiyaga uzviy qo’shilish ja-rayoni milliy falsafani yaratish orqali sodir bo’ladi. Eng muhi-mi — falsafadagi milliylik umuminsoniylikni rad qilish eva-ziga emas, balki uni ijodiy boyitish orqali rivojlanib bora-di.

Falsafa tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, ayrim milliy fal-safalarning umuminsoniy ma’naviyat xazinasiga munosib hissa bo’lib qo’shilganini ko’ramiz. Masalan, Rim imperiyasi zavolga yuz tutga-nidan keyin o’z milliy davlatchiligiga ega bo’lgan Yevropa mamla-katlarivd, o’rta asrlarga kelib, milliy falsafa yaratish imkoni tug’ildi. (O’rta asr Yevropa madaniyatiga bag’ishlangan mavzuda bu haqda alohida fikr yuritamiz.) To’g’ri, ular umumevropa hududida, Qa-dimgi Yunoniston va Rim madaniyati negizida akllandi.Ularlavropa xalkdariga xos umumiy jihat va xususiyatlar, umumetnik mentalitet aks etgan edi. Bu jarayon, avvalo, Italiya va Angliyada, so’ngra Franpiyada yuz berdi. Bu falsafiy maktablarning F. Bekon va R. Dekart, B. Spinoza va J.J. Russo kabi atoqli namoyandalari nafaqat o’z mamlakatlari, balki Yevropa va jahon falsafasi tari-xida o’chmas nom qoldirdilar. Ular, avvalambor, o’z yurti, millati sha’nu sharafini yuksaklikka ko’tarish, taraqqiyotga olib chiqish uchun ilg’or g’oyalarni o’rtaga tashlagan, davr taqozo etgan mafkura-ning shakllanishiga hissa qo’shgan.

Xuddi shunday, XVIII—XIX asrlarda milliylik va jahon falsafasining taraqqiyotiga nihoyatda katta ta’sir ko’rsatgan hudud-Prussiya bo’ldi. Uzoq vaqt Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida bo’lgan bu o’lka mustaqillikka erishib, milliy davlatchiligini tiklaganidan keyin, milliy ozodlikning falsafiy in’ikosi o’la-roq I. Kant, I. Gegel, Fixte, Shelling, Feyerbax kabi donish-mandlar tomonidan asoslangan nemis falsafasi shakllandi. Ke-yinchalik bu falsafa Nisshe, Freyd kabi ko’plab faylasuflar to-monidan rivojlantirildi. Ushbu falsafa maktabining atoqli namoyandasi hisoblangan Gegel ta’limoti esa, o’z davrida Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi maqomini oldi. Hamma narsa-ning o’tkinchi ekanligini nihryatda yaxshi biladigan, yangi zamon-ning Arastusi nomini olgan Gegel Pruss monarxiyasiningo’tkin-chi ekanligini bilmasmidi? Nimasababdan udialektikta’limot emas, balki monarxiyaga xizmat qilgan falsafiy sistemaning mu-kammalroqbo’lishi uchun ko’proq kuch sarfladi? degan savollar hali-gacha faylasuflarni o’ylantirib keladi.

Xo’sh, nima sababdan Gegel bu yo’ldan bordi? Chunki, Gegel o’z davrining, o’z xalqining farzandi edi. U mustaqil nemis milliy davlati — Pruss monarxiyasi, davrining mahsuli, ushbu davr fal-safasining namoyandasi edi. U "Faylasuflar osmondan yomg’ir kabi yog’ilmaydilar yoki yomg’irdan keyingi qo’ziqorinlardek yerdan o’sib chiqmaydilar, balki ularni xalqyaratadi", deganida aynan ana shuni nazarda tutgan edi. Gegel o’z ijodi va faoliyati bilan Pruss mo-narxiyasi, garchand monarxiya shaklida bo’lsa-da, nemis davlati ekan-ligini o’z millatining ongi vadunyoqarashiningtarkibiy qismiga aylantirib keta olgan buyuk faylasuflardan biri edi/Uning "Akdga muvofiq narsalarning barchasi voqyedir, voqye bo’lgan narsalarning barchasi esa aqlga muvofiqdir", degan so’zlarini ham ana shu ma’-noda tushunish lozim. Gegelning bu masalada dialektik emas, balki metafizik usulga ko’proq e’tibor berganligining sababi ham ana shunda.

O’shadavrgacha, Rim imperiyasi qulaganidan keyin ko’proqtar-qoq hududlarga bo’linib, Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida yashab kelgan nemis millati uchun Pruss monarxiyasi milliy dav-lat edi. Uning shakli-shamoyili kelajakda o’zgarishi boshqa masala bo’lgani holda, bu davlatning Yevropada nemis milliy davlati tar-zida saqlanib qolishi uning millat falsafasiga aylanishi bilan bog’liq edi. Millat falsafasiga, uning dunyoqarashiga aylangan milliy davlatchilik g’oyasi hyech qachon so’nmaydi. Garchand yurtni yov-lar asrlar davomida bosib tursalarda, u qachondir baribir qad rost-laydi va millatning davlati tarzida yana qayta namoyon bo’ladi. Ge-gel o’z millatining falsafasi va dunyoqarashiga o’sha davlatning shakl-shamoyilini va mazmun-mohiyatini singdirib keta olgan fay-lasuf darajasiga ko’tarilgani uchun ham bu millat tarixida va u orqali, jahon falsafasi tarixida abadiy qoldi. Milliylik va umumevropa madaniyatidan bahra olgan bu falsafa haligacha o’z jo-zibasini yo’qotmaganligining sabablaridan biri ham ana shunda.

Shunga o’xshash vazifani, o’z davrida, millatimizning asl far-zandi Alisher Navoiy ham bajargan. U ozodlikka erishgan millat falsafasini adabiyot falsafasiga, mustaqil davlattilini adabiyot tiliga aylantira olgan, o’z xalqining bu sohadagi dahosi buyuk ekanligiga nafaqat zamondoshlari, balki kelajak avlodlarni ham ishontira olgan edi. Bugungi kunda Navoiy va uning zamoniga, o’sha davrga xos o’zgarishlarning boshida turgan Amir Temur faoliyatiga qayta-qayta murojaat etilishining sabablaridan biri ham ana shunda. Zero, har bir xalq, avvalo, o’zining tarixidan bugungi kun uchun tashbexdar izlaydi va ijtimoiy taraqqiyoti uchun asos bo’ladigan ma’naviy tamoyil, an’ana va qadriyatlarga murojaat qiladi.

Vatanimiz mustaqillikka erishganidan keyin milliy falsa-fani rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochildi. Bugun ulug’ ajdodlarimiz tamal toshini qo’ygan o’zbek milliy falsafasini rivojlantirishning obyektiv va subyektiv shart-sharoitlari mav-jud. Bu borada, avvalo, Prezident Islom Karimov asarlarida bu-gungi o’zbek falsafasining taraqqiyot qonuniyatlari ochib berila-yotganini alohida ta’kidlash lozim. Prezidentimiz falsafa oldi-dagi dolzarb muammolarning mohiyati, ularni hal qilish yo’llariga alohida e’tibor bermoqda.

Shu bilan birga, bugungi o’zbek falsafasining rivojini ta’-minlashda quyidagi jihatlar alohida o’rin tutadi:

• 
  xalqimizning o’z milliy an’analariga sodiqpigi;
  
• 
  mamlakatimizningbuyuk kelajagiga ishonchi;
  
• 
  muqaddas qadriyatlarimizga ishonch-e’tiqodi;
  
• 
  mehnatsevarligi. intellektual salohiyati va boshqalar.
  

O’zbekiston falsafasini yanada taraqqiy ettirish vazifalari-i amalga oshirish quyidagi masalalarning yechimini topishga bog’-liq:

• 
  birinchidan, bugungi kun talablari mustamlakachilik sharoi-|ida soxtalashtirilgan falsafiy g’oyalar, qarashlar tarixini «aqqoniy yoritish, xolis ko’rsatib berishni taqozo qiladi. Lekin, afsuski, o’z davrida qimmatli tarixiy manbalarning yo’q qilinga-K yoki ayovsiz talon-taroj etilgani bu ishni qiyinlashtirmoqda;
  
• 
  ikkinchidan, ko’plab manbalar ingliz, arab yoki fors tilla-rida ekanligi, ularni biladigan faylasuf olimlarning, malaka-li tarjimonlarning kamligi umuminsoniy ma’naviy merosdan bah-ramand bo’lish va ulardan ijodiy foydalanishga to’siq bo’lmoqda;
  
• 
  uchinchidan, odamlar ongidan mustabid tuzumning soxta g’oyala-rini, ular qoldirgan asoratlarni siqib chiqarish, mafkuraviy bo’shliqni yangi g’oyalar bilan to’ldirish, milliy istiqlol g’oyasini kishilar qalbiga singdirish muayyan vaqtni taqozo qiladi.
  

Xullas, Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so’ng falsafa-ni rivojlantirish g’oyat muhim ahamiyat kasb etdi. Busiz millat-ning haqiqiy farzandi bo’lgan, uning kamolini o’ylaydigan china-kam ozod, hur fikrli, barkamol insonni tarbiyalab bo’lmaydi. Shu sababli biz o’rganadigan falsafa umumbashariy muammolar bilan birga, Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlash, huquqiy demo-kratik jamiyat barpo etish jarayonidagi ma’naviyatningtarkibiy qismi bo’lib, uning asosiy tamoyillarini aks ettirmog’i lozim.

Ushbu vazifani amalga oshirish bugungi falsafa masalalari bilan shug’ullanuvchi olim va tadqiqotchilar zimmasiga nihoyatda katta mas’uliyat yuklamokda. Bunda, eng avvalo, mazkur sohaga aloqador har bir yurtdoshimiz dunyoqarashining milliy manfaatlarimiz nuq-tai nazaridan o’zgarishi nihoyatda muhimdir. Mamlakatimizda huquqiy demokratik jamiyat barpo etilayotgan hozirgi davrda bu jarayonning qanday borishi yangi falsafiy ongning shakllanishiga muayyan darajada ta’sir ko’rsatadi.

ing barchasi avval boshda xususiy, milliy^mintaqaviy ahamiyatga molik masalalar tarzida namoyon bo’ladi. O’z yurti, millati, ota-onasi va yor-birodarlarini sevgan vatanparvar inson, avvalo, ana shularning kamoli uchun qayg’uradi, ularni o’ylaydi, ularga xizmat qilishni oliy saodat deb biladi. Bunday shaxs dunyoqarashida ana shu jihat va xususiyatlar, albatta, aks etadi. Bu esa, o’z navbatida, umuminsoniy fan bo’lgan falsafada milliylikning aks etishiga asos bo’ladi. Umuminsoniylik — vatansizlik (kosmopolitizm) bo’lmagani singari, milliylik ham — milliy qobiqqa o’ralish, milliy mahdudlikdegani emas.

Lekin sizning xayolingizda beixtiyor "Milliy falsafa bo’li-shi mumkinmi? Axir, yuqorida falsafaga o’z mohiyati bilan umu-minsoniy fandir, degan ta’rif berildi-ku?"- degan savollar charx urishi mumkin. Bu — o’ziga xos milliy taraqqiyot yo’lidan ketayotgan barcha xalqlar falsafasi uchun daxldor bo’lgan savollar-dir. Agar biz yuqorida qayd etilgan muammolarga milliy manfa-atlarimiz nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak, O’zbekistonda bu yo’nalishni rivojlantirish zarurati yetilganini anglaymiz.

Falsafiy adabiyotlarda milliy falsafa mavzuida turlicha fikr-lar mavjud. Ayrim faylasuflar, aslida milliy falsafa bo’lishi mumkin emas, bunday yondashuvning o’zi etnik maxdudlikka olib keladi, deb hisoblaydi. Boshqalari esa, modomiki, milliy falsa-fa milliy g’oya va mafkurani shakllantirishning nazariy asosi ekan, har qanday umumiy qonuniyatlar muayyan ijtimoiy makon va tarixiy zamonda xususiy holda namoyon bo’ladi, deya milliy falsa-fani yoqlab chiqadi.

Biz millat bor ekan, milliy madaniyat, til va adabiyot ham mavjud, degan fikrga o’rganib qolganmiz. Aslida, ularning bar-chasi nafaqat bir millatga, balki butun insoniyatga xos-ku! Naza-rimizda, milliy falsafa millat mentalitetini belgilaydigan muhim omildir. Umumbashariy sivilizasiyaga uzviy qo’shilish ja-rayoni milliy falsafani yaratish orqali sodir bo’ladi. Eng muhi-mi — falsafadagi milliylik umuminsoniylikni rad qilish eva-ziga emas, balki uni ijodiy boyitish orqali rivojlanib bora-di.

Falsafa tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, ayrim milliy fal-safalarning umuminsoniy ma’naviyat xazinasiga munosib hissa bo’lib qo’shilganini ko’ramiz. Masalan, Rim imperiyasi zavolga yuz tutga-nidan keyin o’z milliy davlatchiligiga ega bo’lgan Yevropa mamla-katlarivd, o’rta asrlarga kelib, milliy falsafa yaratish imkoni tug’ildi. (O’rta asr Yevropa madaniyatiga bag’ishlangan mavzuda bu haqda alohida fikr yuritamiz.) To’g’ri, ular umumevropa hududida, Qa-dimgi Yunoniston va Rim madaniyati negizida shakllandi. UlarlaYevropa xalkdariga xos umumiy jihat va xususiyatlar, umumetnik mentalitet aks etgan edi. Bu jarayon, avvalo, Italiya va Angliyada, so’ngra Franpiyada yuz berdi. Bu falsafiy maktablarning F. Bekon va R. Dekart, B. Spinoza va J.J. Russo kabi atoqli namoyandalari nafaqat o’z mamlakatlari, balki Yevropa va jahon falsafasi tari-xida o’chmas nom qoldirdilar. Ular, avvalambor, o’z yurti, millati sha’nu sharafini yuksaklikka ko’tarish, taraqqiyotga olib chiqish uchun ilg’or g’oyalarni o’rtaga tashlagan, davr taqozo etgan mafkura-ning shakllanishiga hissa qo’shgan.

Xuddi shunday, XVIII—XIX asrlarda milliylik va jahon fal-safasining taraqqiyotiga nihoyatda katta ta’sir ko’rsatgan hudud-Prussiya bo’ldi. Uzoq vaqt Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida bo’lgan bu o’lka mustaqillikka erishib, milliy davlatchiligini tiklaganidan keyin, milliy ozodlikning falsafiy in’ikosi o’la-roq I. Kant, I. Gegel, Fixte, Shelling, Feyerbax kabi donish-mandlar tomonidan asoslangan nemis falsafasi shakllandi. Ke-yinchalik bu falsafa Nisshe, Freyd kabi ko’plab faylasuflar to-monidan rivojlantirildi. Ushbu falsafa maktabining atoqli namoyandasi hisoblangan Gegel ta’limoti esa, o’z davrida Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi maqomini oldi. Hamma narsa-ning o’tkinchi ekanligini nihryatda yaxshi biladigan, yangi zamon-ning Arastusi nomini olgan Gegel Pruss monarxiyasiningo’tkin-chi ekanligini bilmasmidi? Nimasababdan udialektikta’limot emas, balki monarxiyaga xizmat qilgan falsafiy sistemaning mu-kammalroqbo’lishi uchun ko’proq kuch sarfladi? degan savollar hali-gacha faylasuflarni o’ylantirib keladi.

Xo’sh, nima sababdan Gegel bu yo’ldan bordi? Chunki, Gegel o’z davrining, o’z xalqining farzandi edi. U mustaqil nemis milliy davlati — Pruss monarxiyasi, davrining mahsuli, ushbu davr fal-safasining namoyandasi edi. U "Faylasuflar osmondan yomg’ir kabi yog’ilmaydilar yoki yomg’irdan keyingi qo’ziqorinlardek yerdan o’sib chiqmaydilar, balki ularni xalqyaratadi", deganida aynan ana shuni nazarda tutgan edi. Gegel o’z ijodi va faoliyati bilan Pruss mo-narxiyasi, garchand monarxiya shaklida bo’lsa-da, nemis davlati ekan-ligini o’z millatining ongi vadunyoqarashiningtarkibiy qismiga aylantirib keta olgan buyuk faylasuflardan biri edi/Uning "Akdga muvofiq narsalarning barchasi voqyedir, voqye bo’lgan narsalarning barchasi esa aqlga muvofiqdir", degan so’zlarini ham ana shu ma’-noda tushunish lozim. Gegelning bu masalada dialektik emas, balki metafizik usulga ko’proq e’tibor berganligining sababi ham ana shunda.

O’shadavrgacha, Rim imperiyasi qulaganidan keyin ko’proqtar-qoq hududlarga bo’linib, Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida yashab kelgan nemis millati uchun Pruss monarxiyasi milliy dav-lat edi. Uning shakli-shamoyili kelajakda o’zgarishi boshqa masala bo’lgani holda, bu davlatning Yevropada nemis milliy davlati tar-zida saqlanib qolishi uning millat falsafasiga aylanishi bilan bog’liq edi. Millat falsafasiga, uning dunyoqarashiga aylangan milliy davlatchilik g’oyasi hyech qachon so’nmaydi. Garchand yurtni yov-lar asrlar davomida bosib tursalarda, u qachondir baribir qad rost-laydi va millatning davlati tarzida yana qayta namoyon bo’ladi. Ge-gel o’z millatining falsafasi va dunyoqarashiga o’sha davlatning shakl-shamoyilini va mazmun-mohiyatini singdirib keta olgan fay-lasuf darajasiga ko’tarilgani uchun ham bu millat tarixida va u orqali, jahon falsafasi tarixida abadiy qoldi. Milliylik va umumevropa madaniyatidan bahra olgan bu falsafa haligacha o’z jo-zibasini yo’qotmaganligining sabablaridan biri ham ana shunda.

Shunga o’xshash vazifani, o’z davrida, millatimizning asl far-zandi Alisher Navoiy ham bajargan. U ozodlikka erishgan millat falsafasini adabiyot falsafasiga, mustaqil davlattilini adabiyot tiliga aylantira olgan, o’z xalqining bu sohadagi dahosi buyuk ekanligiga nafaqat zamondoshlari, balki kelajak avlodlarni ham ishontira olgan edi. Bugungi kunda Navoiy va uning zamoniga, o’sha davrga xos o’zgarishlarning boshida turgan Amir Temur faoliyatiga qayta-qayta murojaat etilishining sabablaridan biri ham ana shunda. Zero, har bir xalq, avvalo, o’zining tarixidan bugungi kun uchun tashbexdar izlaydi va ijtimoiy taraqqiyoti uchun asos bo’ladigan ma’naviy tamoyil, an’ana va qadriyatlarga murojaat qiladi.

Vatanimiz mustaqillikka erishganidan keyin milliy falsa-fani rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochildi. Bugun ulug’ ajdodlarimiz tamal toshini qo’ygan o’zbek milliy falsafasini rivojlantirishning obyektiv va subyektiv shart-sharoitlari mav-jud. Bu borada, avvalo, Prezident Islom Karimov asarlarida bu-gungi o’zbek falsafasining taraqqiyot qonuniyatlari ochib berila-yotganini alohida ta’kidlash lozim. Prezidentimiz falsafa oldi-dagi dolzarb muammolarning mohiyati, ularni hal qilish yo’llariga alohida e’tibor bermoqda.

Shu bilan birga, bugungi o’zbek falsafasining rivojini ta’-minlashda quyidagi jihatlar alohida o’rin tutadi:

• 
  xalqimizning o’z milliy an’analariga sodiqpigi;
  
• 
  mamlakatimizningbuyuk kelajagiga ishonchi;
  
• 
  muqaddas qadriyatlarimizga ishonch-e’tiqodi;
  
• 
  mehnatsevarligi. intellektual salohiyati va boshqalar. O’zbekiston falsafasini yanada taraqqiy ettirish vazifalari-
  

ni amalga oshirish quyidagi masalalarning yechimini topishga bog’-liq:

• 
  birinchidan, bugungi kun talablari mustamlakachilik sharoi-|ida soxtalashtirilgan falsafiy g’oyalar, qarashlar tarixini «aqqoniy yoritish, xolis ko’rsatib berishni taqozo qiladi. Lekin, afsuski, o’z davrida qimmatli tarixiy manbalarning yo’q qilinga-K yoki ayovsiz talon-taroj etilgani bu ishni qiyinlashtirmoqda;
  
• 
  ikkinchidan, ko’plab manbalar ingliz, arab yoki fors tilla-rida ekanligi, ularni biladigan faylasuf olimlarning, malaka-li tarjimonlarning kamligi umuminsoniy ma’naviy merosdan bah-ramand bo’lish va ulardan ijodiy foydalanishga to’siq bo’lmoqda;
  
• 
  uchinchidan, odamlar ongidan mustabid tuzumning soxta g’oyala-rini, ular qoldirgan asoratlarni siqib chiqarish, mafkuraviy bo’shliqni yangi g’oyalar bilan to’ldirish, milliy istiqlol g’oyasini kishilar qalbiga singdirish muayyan vaqtni taqozo qiladi.
  

Xullas, Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so’ng falsafa-ni rivojlantirish g’oyat muhim ahamiyat kasb etdi. Busiz millat-ning haqiqiy farzandi bo’lgan, uning kamolini o’ylaydigan china-kam ozod, hur fikrli, barkamol insonni tarbiyalab bo’lmaydi. Shu sababli biz o’rganadigan falsafa umumbashariy muammolar bilan birga, Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlash, huquqiy demo-kratik jamiyat barpo etish jarayonidagi ma’naviyatningtarkibiy qismi bo’lib, uning asosiy tamoyillarini aks ettirmog’i lozim.

Ushbu vazifani amalga oshirish bugungi falsafa masalalari bilan shug’ullanuvchi olim va tadqiqotchilar zimmasiga nihoyatda katta mas’uliyat yuklamokda. Bunda, eng avvalo, mazkur sohaga aloqador har bir yurtdoshimiz dunyoqarashining milliy manfaatlarimiz nuq-tai nazaridan o’zgarishi nihoyatda muhimdir. Mamlakatimizda huquqiy demokratik jamiyat barpo etilayotgan hozirgi davrda bu jarayonning qanday borishi yangi falsafiy ongning shakllanishiga muayyan darajada ta’sir ko’rsatadi.