1-mavzu: biologiya fanining maqsadi va vazifalari

9 - MAVZU: HAYVONLAR IRSIYATINI GENETIK INJENERIYA YO’LI BILAN 
O’ZGARTIRISH. GIBRIDOMALAR OLISH
“BUMERANG” TEXNOLOGIYASI
1-KICHIK GURUH
VAZIFA
Hayvonlar irsiyatini genetik injeneriya yo’li bilan o’zgartirish
Umurtqali  hayvonlar  va  odam  organizmi  tashqi  muhitdan   organizmga  kiruvchi,  o’zi  uchun  yot  bo’lgan  yoki  har  xil  kasallik  chaqiruvchi  moddalarni 
zararsiz  holatga  o’tkazib,  so’ngra  organizmdan  chiqarib  tashlash  xususiyatiga  ega.  Texnologiyalar   rivojlanishi  natijasida  muhitga  millionlab  xilma-xil  zararli 
moddalar, viruslar va mikroorganizm mutant shtammlari tarqaladi. Bu moddalar inson organizmida allergiya – zararli moddalarga o’ta sezuvchanlik kasalligi, irsiy va 
boshqa ko’plab kasalliklar kelib chiqishiga sabab bo’ladi. 
Evolyutsiya jarayonida hayvon va inson organizmlarida yot moddalarga, yot virus   va mikroorganizmlarga chidamlilik xususiyati rivojlangan. Organism 
uchun yot moddalar antigenlar deb ataladi. Organizmning antigenlarga chidamliligi immunitet deb ataladi. Immunitetni organizmning immune sistemasi ta’minlab 
turadi. 
Molekulyar genetika, hujayra injeneriyasi hamda gen injeneriyasi fanlarining rivojlanishi biotexnologiya fanining istiqbolini yana ham oshirdi.   Natijada 
tadqiqotchilar hujayra genotipini qayta tuzish va genotipga maqsadga muvofiq yot genlar kiritish evaziga hujayra irsiyatini o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’ldilar. 
Irsiyati o’zgartirilgan hayvon tuxum hujayrasidan va o’simliklarning har qanday hujayrasidan sun’iy sharoitda yetuk organism biotexnologiyasi ishlab chiqildi. 
Transformatsiya, transduksiya jarayonlari, DNK qo’sh zanjir strukturasining kashf etilishi, genlar faoliyatini molekulyar idora qilish, genlarni elektroforez 
vositasida  ajratib  olish,  restriktaza  va  ligaza  fermentlarining  kashf  etilishi,  vektor  konstruksiyalar  tuzish,  genlarni  klonlash,  o’simlik  hujayralarini  sun’iy  sharoitda 
o’stirish va yetuk o’simlik yetishtirish, har xil hujayralarni sun’iy sharoitda o’stirish, har xil hujayralarni qo’shib gibridoma olish va shu kabi juda ko’p kashfiyot va 
ixtirolar gen va hujayra injeneriyasiga asoslangan biotexnologiyani vujudga keltirdi.
Genetika yunoncha genesis, ya’ni tug’ilish, kelib chiqish so’zidan olingan. Irsiyat va o’zgaruvchanlik qonuniyatlarini o’rganadigan fandir.
Irsiyat  –  tirik  organizmlarning  belgi  va  xususiyatlarini  o’z  nasliga  o’tkazish  xossasidir.  Irsiyat  tufayli  bolalar  ota-onasiga,  aka-ukalar  esa  o’zaro  bir-
birlariga o’xshash bo’lishdilar. Odamlarda tana, yuz tuzilishi, soch rangi, tashqi muhit omillarining ta’siriga qaramasdan nasldan-naslga o’tadi. Odamlarda juda ko’p 
irsiy  belgilar  nasldan-naslga  o’tib  keladi.  Masalan,  Angliyada  graf  Shryusberning  14  avlodida  irsiy  belgi  bo’lgan  sindaktiliya  (ikki  va  undan  ortiq  barmoqning 
qo’shilib o’sishi) kuzatilgan. Avstraliyalik imperator Gabsburglar avlodining ko’pchiligining jag’I oldinga turtib chiqqan bo’lgan.
O’zgaruvchanlik – o’z belgilarini o’zgartirish, yangi belgilarga ega bo’lish, avvalgi belgilarni yo’qotish tirik organizmlar xossasidir. Tirik organizmlarning 
tashqi va ichki omillarining ta’sirida yangi, o’zgargan belgi va xususiyatlarni hosil qilishdan iborat. O’zgaruvchanlik tufayli organizmlar o’z ajdodlaridan hamda bir-
biridan o’z belgi va xususiyatlari bilan farq qiladi. Buning natijasida ularda xilma-xillik namoyon bo’ladi. irsiyat va o’zgaruvchanlik bir-biriga uzviy bog’liq bo’lib, 
evolyutsion taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchlari hisoblanadi.
Organizmlarning  irsiy  birliklari,  xromosomalar  (DNK)  o’zgarish  xususiyatiga  ega.  Ularni  o’zgarishi  esa  organizmlarning  belgi  va  xususiyalarini 
o’zgarishiga olib keladi. O’zgaruvchanlik tufayli organic olamda xilma-xillik namoyon bo’ladi.
Darvin  o’zgaruvchanlikni  ikki  xilini  –  irsiy  bo’lmagan  va  irsiy  o’zgaruvchanlikni  farq  qilgan.  Lekin  irsiy  bo’lmagan,  ya’ni  modifikasin 
o’zgaruvchanlikning sabablari Darvin davrida kam o’rganilgan.
Ana  shu  sharoit  irsiy  bo’lmagan  o’zgaruvchanlik  sababchisidir.  Irsiy  bo’lmagan  o’zgaruvchanlik  sababli  organizmlar  turli  sharoitlarga  moslashadi. 
Modifikasion o’zgaruvchanlikdan tashqari irsiy bo’lgan o’zgaruvchanlik mavjud, u xromosomalar yoki genlarga, ya’ni irsiyatningmoddiy asoslariga dahldordir.
Irsiy o’zgarishlar Darvinga yaxshi ma’lum edi, u evolyutsiyada bu o’zgarishlar katta rol o’ynaydi, deb hisoblagan. Lekin bu o’zgaruvchanlikning sabablari 
Darvin  davrida  kam  tekshirilgan  edi.  Chunonchi,  irsiy  o’zgaruvchanlikning  bir  turi  mutasiyalar  genlarning  o’zgarishiga  bog’liq  bo’ladi,  boshqa  bir  turi – 
kombinatsion o’zgaruvchanlik naslda genlarning yangicha kombinasiyalanishidan kelib chiqadi, uchinchi xili – nisbiy o’zgaruvchanlik bitta genning o’zi bir emas, 
balki ikki va undan ortiq belgilarning shakllanishiga ta’sir etishiga bog’liqdir. Shunday qilib, irsiy o’zgaruvchanlikning barcha turlari gen yoki genlar yig’indisining 
o’zgarishiga asoslangan.
Shuning uchun bu o’zgaruvchanlik genotipik o’zgaruvchanlik deb ataladi. Irsiy bo’lmagan o’zgaruvchanlikda faqat fenotip o’zgaradi. Shuning 
uchun fenotipik o’zgaruvchanlik deyiladi.
Modifikatsion o’zgaruvchanlik. Organism fenotipining qanday bo’lishi, undagi belgilarning rivojlanish darajasi, uning genotipiga hamda irsiy axborotning 
yuzaga  chiqishi  muhit  sharoitiga  bog’liq.  O’zgaruvchanlikning  genotip  o’zgarishiga  bog’liq  bo’lmay,  balki  tashqi  sharoit  o’zgarishi  oqibati  fenitipda  yuzaga 
keladigan  xili  modifikatsion  o’zgaruvchanlik  deb  ataladi.  Bu  turdagi  o’zgaruvchanlik  bir  xil  genotipga  ega  bo’lgan  organizmlarda  ularning  har  xil  sharoitda 
yashashlari oqibatida namoyon bo’ladi.
Modifikatsion  o’zgaruvchanlik  chegarasi  organizmning  genotipiga,  irsiy  xususiyatlariga  bog’liq  organizmdagi  belgilarining  tashqi  muhit 
omillarining  ta’sirida  muayan  doirada  genotipga  bog’liq  holda  o’zgarish  qobiliyatiga  reaksiya  normasi  deb  ataladi.  Organizmdagi  belgilar  modifikatsion 
o’zgaruvchanlikka moyillik darajasi o’zaro farq qiladi.
Son  jihatidan  o’rganilayotgan  o’zgaruvchanlik  ikkiga  ajratiladi:  uzlukli,  uzluksiz.  Uzluksiz  o’zgaruvchanlikda  har  bir  olingan  son  bir-biridan  juda  kam 
farq qiladi. Agar ularni kichigidan boshlab bir qatorga joylashtirib chiqilsa, uzluksiz qator hosil bo’ladi. Shuning uchun bu o’zgaruvchasnlik uzluksiz deb ataladi. 
Uzlukli o’zgaruvchanlikda esa variatsion qatorda joylashtirilgan o’zgaruvchanlikning kattaligi butun bir son bilan ifodalanadi.   Shuning uchun bu o’zgaruvchanlik 
uzlukli yoki diskret deb ataladi. 
De Friz mutantlar va ularning bo’g’imlarini uzoq vaqt davomida kuzatib, hisoblab, 1901-1903 yillari o’zining mutatsiya nazariyasini yaratdi. 
Ushbu mutatsiya nazariyasida ilgari surilgan g’oyalar quyidagilardir:
1.
Mutatsiyalar to’satdan paydo bo’ladi.
2.
Mutatsiya natijasida hosil bo’lgan yangi belgilar turg’undir.
3.
Mutatsiyalar irsiy bo’lmagan o’zgaruvchanlikdan farqli o’laroq, irsiydir. Nasldan-naslga beriladi.
4.
O’zgaruvchanlikning  o’rtamiyona shakli tevaragida uzluksiz qator hosil qilmaydi. Chunki mutatsiya natijasida  sifat jihatidan o’zgarish sodir 
bo’ladi.
5.
Mutatsiyalar har xil ko’rinishlarda paydo bo’lib, foydali va zararli bo’lishi mumkin.
6.
Mutatsiyalarning uchrash ehtimoli o’rganilgan organizmlar soniga bog’liq.
7.
O’xshash mutasiyalar bir necha marta paydo bo’lishi mumkin.
Mutatsiya  deb  normal  belgilar  saqlovchi  genlarda  turli  tashqi  muhit  omillari  ta’sirida  nasldan-naslga  o’tadigan  kimyoviy  o’zgarishlar  paydo  bo’lishiga 
aytiladi. Mutatsiyalar tashqi va ichki muhit ta’sirida paydo bo’lishi mumkin.
Mutatsiyalar tabiatda doim bo’lib turadi. Bu tabiatning oddiy hodisasidir. Mutatsiyalar ko’pincha spontan va yo’naltirilmagan holatlarda paydo bo’ladi, 
ya’ni foydali, befarq, lekin ko’pincha zararli yoki hatto o’limga olib boradigan (letal) bo’ladi. 
Foydali  mutasiyalar  evolyutsiya  natijasida  saqlanib  turlarning  yashovchanligini  oshiradi  va  yangi  turlarning  hosil  bo’lishiga  olib  keladi.  Zararlilari  esa 
turlarni yashovchanligini kamaytirib, mayib-majruh organizmlarni hosil bo’lishiga, turniregresga olib keladi. Ko’pincha irsiy kasalliklarni keltirib chiqaruvchi asosiy 
sababchiga aylanadi.
Hosil bo’lish xususiyatiga qarab mutatsiyalar 3 xil bo’ladi:
1.
Gen mutatsiyalari
2.
Xromosoma mutatsiyalari
3.
Genom mutatsiyalari
 

---