1. Dunyoqarash subyektiv voqe’likni baholovchi qarorlar to‘plamidir. Atrof-olamni anglashga harakat qilish natijasi o‘laroq kelib chiqadi. Dunyoqarash diniy, falsafiy, ilmiy bo‘lishi mumkin. Dunyoqarash

. O‘rta asrlar g‘arb falsafasi
yevropa tarixida o‘rta asrlar davri deyarli to‘la ming yilni (Rim imperiyasining parchalanish 
lahzasidan Uyg‘onish davrigacha) o‘z ichiga oladi. O‘rta asrlar yevropasi feodalizmning qaror 
topishi bilan belgilanadiki, u xristian dunyoqarashidan foydalandi. Ma'jusiylik dini va falsafasi, 
hamda bid'atchilarning adashishlariga qarshi kurashiga 
apologetlar
(yunoncha apologiya-
himoya) deb atalgan qadimgi antik davrning keyingi xristian yozuvchilari bel bog‘ladilar. 
Apologetlarning eng ko‘zga ko‘ringan vakili 
Kvint Tertullian
(160-220) edi. Falsafa va 
xristianlikni bir biriga to‘g‘ri kelmasligiga dalillar keltirib, u shundan kelib chiqdiki, xristianlik 
falsafiy asosga ehtiyoji yuq. 
Iso
dan keyin hyech qanday bilimga qiziqishning keragi yo‘q, 
Injildan keyin esa hyech qanday tadqiqotning zaruriyati yo‘q. E'tiqodni oliy haqiqat sifatida 
tushunish falsafani ilohiyotga bo‘ysundirish uchun asos bo‘ldi. 
Apologetika orqasidan xristian mafkurachilarining asarlari bo‘lgan 
patristika
paydo bo‘ldiki, 
uning mualliflari bid'atchilarga qarshi kurashga katta hissa qo‘shganliklari uchun avliyolik 
darajasiga ko‘tarildilar va cherkov otalari deb ataldilar. «Cherkov otalari» ning eng yirigi 
Avreliy 
A vgustin
(354-430) edi. Avgustin falsafasining markazida Xudo turadi. Xudo oliy mohiyat 

---

bo‘lib, eng oliy ezgulikdir. Inson esa o‘zida tabiatning moddiy jismlarini –o‘simliklar va 
hayvonlarni birlashtiradi va aqliy ruh, hamda ozod irodaga egadir. Ruh xudoga yaqin bo‘lib, 
moddiy emas, zavol topmaydi va o‘z qarorlarida ozoddir. Ma'naviy hayotning asosi irodadir, 
ammo aql emas. Hayotning maqsadi va mazmuni baxt-saodatdadirki, unga Xudoni bilish bilan 
erishib bo‘ladi. Insoniy va ilohiy tarix voqyealari birlik va qarama-qarshiliklar orqali ro‘y beradi, 
ular o‘z ifodasini ikki saltanat (shaharlar) - Xudoning va yerning to‘qnashuvida topadilar. Xudo 
saltanatiga insoniyatning oz qismi, ya'ni o‘zining axloqiy-diniy xulqi bilan Xudoning rahmatiga 
va najotiga erishganlar kirdilar, yerdagi saltanatga esa, baraks, o‘zini yaxshi ko‘radigan, ochko‘z, 
xudbin kishilar kiradilarki, ular Xudoni unitadilar. Xudo saltanatiga mansublikning bosh garovi 
sifatida Xudo va cherkov oldida itoat va bo‘ysunish xizmat qiladi. 
3.
 
Inson - falsafaning bosh mavzusi. Insonning yaralishi, moxiyati va jamiyatda tutgan o'rni 
falsafiy muammolar tizimida muhim o'rin tutadi. Turli falsafiy ta'limotlarda bu masalalar turlicha 
talqin etib kelingan. Shunday bo'lipsh tabiiy ham edi, chunki inson moxdyatan ijgimoiy-tarixiy 
va madaniy mavjudot sifatida har bir yangi tarixiy sharoitda o'zligini chuqurroq an-glashga, 
insoniy mohiyatini ro'yobga chiqarishga intilaveradi. 
Suqrotning «O'zligingai bil» degan xdkmatli so'zi har bir tdrixiy davrda yangicha ahamiyat kasb 
etadi. Insonda butun olam va jamiyatning mohiyati mujassamlashgandir. Ulug' mutasavvuf 
Abdulxoliq G'ijduvoniy insonni «kichik olam» deb hisoblagan. Falsafada baxs yurigiladigan 
barcha masalalar inson muammo-siga bevosita daxldordir. Umuman olganda, insonga daxddor 
bo'lmasa, unga foyda keltirmasa, jamiyatning og'irini yengil Qilmasa, unday fanning keragi 
bormikan? Shu ma'noda, inson, avvallo,o'zi uchun zarur bo'lgan fanlarni, ilmlar va bilimlar 
tizimshi yaratgan 
Tabiat va jamiyatdagi o'rni va ahamiyati, yaratuvchilik Mohiyati, 
oliy mavjudot ekani
, vorislikning 
davomiyligsh^i ta'minlashi barcha ijobiy va foydali nuqtalarni saqlashi va tarib etishi kabi xususiyati va 
qobiliyagi tufayli insoq muqaddqas va tabarruk qadriyat hisoblanadi. Antrolologaya insondagi 
insoniylikning namoyon bo'lish va rivojlanishini ruh bilan bog'laydi. Ayrim tadqiqotchilar insonga xos 
bo'ltan biror-bir xususiyatga alohida urg'u bergan va shu orqali insoniy mohiyatni ochib berishga harakat 
qilgan. Masalan, I. Kant insondagi axloqiy jihatlarga ko'proq e'tibor bergan va uni ezgulikni yovuzlikdan 
farklovchi mavjudod sifatida ta'riflagan. Vladimir Solovyev insonning bosh mavjudotlardan farqini 
uyalish, achinish va oliy kuchlar sininish kabi xususiyatlarda, deb bilgan. Uning fikricha, inson o'zining 
tuban mayllari va gunohlaridan uyalib qobiliyatiga ega. Faqat odamlarga emas, balki butun tiriik jonga 
achinish va muqaddas kuchlarga sishnish insongagina xos.
4. Ongning tabiatini anglash masalasi - eng kadimiy falsafiy masalalardan biri, deyish
mumkin. Ongning moqiyati, uning turli ko'rinishlari o'rtasidagi munosabat kabi masalalarni
o'rganish bilan aynan falsafa shuqillanadi
Ong moddiylikning miyada aks etishi deb tushunishda, 
uning moqiyati inson tanasi
faoliyati bilan boqlab talqin etiladi. Bunday harashlar qam kadimiy ildizlarga ega. XVIII asrga
kelib ongni bevosita inson miyasi faoliyati bilan boqlashga harakat qilingan harashlar qam
shakllandi. Ayni paytda materialistik yo'nalish nomini olgan bunday yondashuvlar doirasida
ongning moqiyatini bo'zib talqin qilish hollari qam paydo bo'lgan. Falsafa tarihida «Vulьgar
materializm» deb nom olgan oqim namoyandalarining harashlari bunga misol bo'la oladi.
Ho'sh, ong tarihan qachon va qanday omillar ta'sirida shakllanganq U qaqikatan qam
miya bilan boqliqmiq
Ong tarihi insonning inson bo'lib shaklllana boshlashi tarihi bilan boqliqdir. Uzoq vaqt
davomida inson, uning ongi planetar, ya'ni er shari doirasidagi hodisa sifatida harab kelindi.
Hozirgi zamon fani masalaga kengroq doirada yondashish zarurligini ko'rsatmoqda. Chunki fan

---

dalillari inson paydo bo'lishini faqat Еrda kechgan jarayonlar bilan cheklab qo'yish to'qri
emasligini, u koinot evolyuciyasining tabiiy hosilasi ekanligini tobora chuqurroq isbotlamoqda.
Ongsizlik doirasiga ong nazoratidan tashharida qolgan sezgi, tasavvur, instinkt va
intuiciya kabi hodisalar qam kiradi. Ana shu hususiyatlarni inobatga oladigan bo'lsak, ongsizlik
ong mavjudligi va rivojlanishining tabiiy sharti deyish mumkin. Ong osti hodisalari qam psihik
jarayonlarning muhim buqinidir. Z. Freyd fikricha, ular ongsizlik bilan ong o'rtasidagi
chegaraviy sohadir.
Ongning tuzilishi. Ong o'zaro aloqada bo'lgan turli unsur (element) lardan tashkil topgan
murakkab ma'naviy tuzilishga ega.
Ong in'ikosning o'ziga hos shakli ekan, avvalo, unda aks ettiriladigan ob'ekt haqidagi
muayyan bilimlar hissiy va racional shaklda o'z ifodasini topadi. Demak, bilim ong tuzilishining
asosiy unsuridir. Shuning 
uchun qam bilimlarning boyib
, chuqurlashib borishi ong rivojlanishini
harakterlaydigan muhim belgi sifatida yuzaga chiqadi.
5. Dunyoqarash subyektiv voqelikni baholovchi qarorlar toplamidir. Atrof-olamni anglashga 
harakat qilish natijasi olaroq kelib chiqadi. Dunyoqarash diniy, falsafiy, to'g'risidagi umumiy 
qarashlar tizimi. Dunyoqarash - bu dunyo haqidagi barcha qarashlar va g'oyalar emas, faqat 
ularning yakuniy umumlashmasi. Dunyoqarashning mazmuni falsafaning fundamental savoliga 
ma'lum bir echim atrofida to'plangan. Dunyoqarash predmeti sifatida guruh va shaxs aslida 
harakat qiladi. Dunyoqarash ijtimoiy va individual ongning o'zagidir. Dunyoqarashning 
rivojlanishi nafaqat shaxsning, balki ma'lum bir ijtimoiy guruhning, ijtimoiy sinfning 
etukligining muhim ko'rsatkichidir. Dunyoqarash insoniyat jamiyatining rivojlanishi bilan 
vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy hodisadir. 
.
Dunyoqarashning tuzilishi Insonning ichki dunyosining muhim tarkibiy qismi bo'lgan dunyoqarash 
murakkab tuzilishga ega. Insonning dunyoqarashi, shubhasiz, uning ruhiy hayoti va xatti-harakatlarida: 
qarashlari, e'tiqodlari, e'tiqodlari, xatti-harakatlarida va boshqalarda uchraydi. Ammo ular o'zlarida faqat 
chuqurroq tuzilish yoki dunyoqarash qatlamlarining individual ko'rinishlarini ko'rishlari 
kerak. Dunyoqarashning asosiy tarkibiy qismi bu ongli hayotining boshlanishi bilan bir qatorda inson 
oldida paydo bo'ladigan savollardir. - "Mavjudligi to'g'risida" (mavjud yoki haqiqiy bo'lish nimani 
anglatadi); - "To'lov to'g'risida" (eng katta qiymatga ega, ya'ni u barakadir va u hech qanday qiymatga 
ega emas yoki "anti-value" dir; oxir-oqibatda izlash kerak va undan qochish kerak); - "Mavjud bo'lgan 
qarzni to'lash to'g'risida" (
qanday qilib
, qanday qilib, belgilangan muddatga erishish mumkin, qisqasi - 
tanlangan qadriyatlarga asoslanib, bu dunyoda qanday yashash kerak). Dunyoqarashning markaziy 
muammosi insonning dunyodagi o'rni va maqsadi masalasidir. Boshqa dunyoqarash savollariga javoblar 
uning qaroriga bog'liq. Garchi ular, o'z navbatida, ushbu muammoning echimiga ta'sir 
qiladi. Ko'rsatilgan dunyoqarash muammolari va savollari guruhlari dunyoqarashning kognitiv, 
ahamiyatli va dasturiy va xulq-atvor quyi tizimlariga mos keladi, ularda qarashlar, e'tiqodlar va hayot 
strategiyalari shakllanadi. "Dunyoqarash", "dunyoning umumiy manzarasi", "dunyoqarash", 
"dunyoqarash", "dunyoqarash", "dunyoqarash" tushunchalarini farqlang. Bu tushunchalarning 
barchasida yaqinlik va birlik mavjud. Ko'pincha ular sinonim sifatida ishlatiladi. Biroq, bu tushunchalar 
o'rtasida farqlar mavjud. Dunyoning umumiy manzarasi odamlarning tabiat va ijtimoiy voqelik 
to'g'risidagi bilimlarining sintezidir. Tabiiy fanlarning umumiyligi dunyoning 
tabiiy-ilmiy manzarasini
, 
ijtimoiy fanlar esa voqelikning ijtimoiy-tarixiy manzarasini shakllantiradi. Dunyo haqida umumiy 
tasavvurni yaratish barcha bilim sohalarining vazifasidir.
Dunyoqarash yordamida inson ma'lum bir davr dunyosi yoki o'ziga xos tasvirni yaratadi. Dunyo nuqtai 
nazari bu dunyoda o'zingizni kosmosga nisbatan ham, vaqtga nisbatan ham o'zini tutishning murakkab 
ko'rinishi. Masalan, G'arbiy Evropaliklarning dunyoqarashi faol, oqilona va chiziqli ("erkak tipi" 

---

madaniyati), Sharq xalqlarining dunyoqarashi - fikrlovchi, irratsional va chiziqli bo'lmagan ("ayol turi" 
madaniyati)hisoblanadi.
6.Bu insoniyat tarixida yuz
bergan eng buyuk ilg`or taraqqiyot davrlaridan biri edi. Uyg`onish davrida hayotning ham
ma tarmog`ida
muhim, ilg`or, hatto aytish mumkinki, inqilobiy o`zgarishlar yuz berayotgan edi.
Uyg`onish davrida yevropada falsafaning rivojlanishi katta hissa qo`shganlardan biri nemis 
Nikolay
Kuzanskiydir (1406-
1461). Kuzanskiy ta`limoticha, xudo hamma narsalarda mavjud, shuningdek, hamma
narsalar xudoda mavjud. Eng oliy haqiqatlarni bilish, sxolastik fikrlash bilan emas, balki,
tajriba asosida
amalga oshadi.
U xudoni borliqning oliy va yagona asosi deb hisoblaydi. Bu masalada Kuzanskiy shunday muhim
kosmologik fikrlarni bayon qiladiki, hatto ma`lum darajada uni Kopernik va Brunolarning o`tmishdo
shi deb
hisoblash mumkin. Ikkinchi masala esa bilish nazariyasiga nisbatan uning butunlay yangicha yondoshishi
dir. Ushbu
masalalar bo`yicha Kuzanskiy tomonidan ilgari surilgan g`oyalar ayrim hollarda XVIII asr oxiri va XI
X asr
boshidagi nemis filosoflari tomonidan bayon qilingan fikrlarning debochasi edi.
Filosofiya va fan rivojlanishiga eng katta hissa qo`shgan uyg`onish davrining mutafakkirlaridan biri
polyak
olimi Nikolay Kopernikdir (1473-
1543). Ma`lumki, fan tarixida Kopernik o`zining fanda tub o`zgarish yasagan
geliotsentrik ta`limoti bilan mashhur bo`lgan. Uning ta`limoticha, insonlar tomonidan kuzatiladigan
quyosh va
yulduzlarning harakatlari aslida yerning o`z o`qi atrofida kundalik aylanishidan va quyosh 
atrofida yillik
aylanishidan iborat. Bizning planetamizning markazi yer emas, quyoshdir. Kopernikning bu
yuk kashfieti
dunyoga teologik qarashga zarba berib, tabiatshunoslikda to`ntarish yasadi. Bu kashfiyot Bibliyanin
g dunyo
tuzilishi haqidagi va o`zgarmas deb tanilgan ta`limotiga zarba berdi. Agar yer olamning
markazi emas,
balki Quyosh atrofida aylanuvchi planetalarning biri bo`lsa, unda dunyoni, koinotni maqsadga
muvofiq xudo
tomonidan odamlar uchun yaratilganligi haqidagi talimot asossiz bo`lib qolardi.
Kopernikning geliotsentrik nazariyasidan chuqur ilmiy xulosalar chiqargan mutafakkirlardan biri itali
yalik
Jordano Brunodir (1548-
1600). U Neapol yaqinida tug`ilgan.
O‘zining
ilg`or fikrlari uchun Bruno dahriylikda
ayblanadi va cherkovdan haydaladi. Italiyadan qochishga majbur bo`ladi. Uzoq vaqt Shvetsariya, Frantsiy
a, Angliya
va Germaniyada 
quvg‘inda
yuradi. 1592 yilda Bruno italiyaga qaytib keladi, lekin cherkov inkvizitsiyasi to
monidan
ushlanib turmaga solinadi. Qiynoqlarga qaramasdan, u o`zining ta`limotidan voz kechmaydi, natijada q
atl etishga
huqm qilinadi, 1660 yil qu fevralda Rimda Gullar maydonida yoqib o`ldiriladi.
Bruno geliotsentrik nazariyani himoya qilish va targ`ib qilish bilan cheklanib qolmaydi.

---

U
tabiatshunoslik tajribalarini hisobga olib, bir necha muhim nazariy xulosalar qildiki, ular filosofiyani
yana ham
boyitdilar. Bruno ta`limoticha, haqiqiy filosofiya ilmiy tajribaga suyanishi kerak, sxolastikani tugatish 
kerak,
uning ta`limoticha, koinot yagona, moddiy, cheksiz va abadiy. Juda ko`p dunyolar bizning quyosh
sistemasidan
tashqarida mavjuddir. Biz ko`rib turgan narsalar koinotining eng kichik bir qismidir. Yulduzlar - bu boshq
a planeta
sistemalarining quyoshi yer - cheksiz dunyoning kichik bir zarrasi. Demak, Bruno tabiy-
ilmiy qarashlarida
Kopernikdan ilgarilab ketib, koinotning cheksizligi haqidagi fikrni aytadi, Kopernik esa koinotni che
kli deb
hisoblagan edi. Bruno Kopernik ta`limotini quyosh sistemasining tuzilishi 
haqidagi yangi qarashlar bilan boyitdi. 
7.
hayotning
ma’nosi
insonning har tomonlama barkamollikka 
erishishidan iborat.
bu esa alohida inson hayotini keng qamrovda
olib, undagi haqiqiy va soxta jihatlarni va, nihoyat, 
to‘laqonli
hayot
qaysi vositalar yordamida amalga oshishini qarab chiqishni shart qilib
qo‘ydi.
har qanday jonli mavjudot singari inson hayotining ham nihoyasi
borligi, boshqa mavjudotlardan farqli
o‘laroq,
u
o‘zining
oxir- 
oqibatda 
o‘limga
mahkumligini anglashi masalalari, aytish mumkinki,
mumtoz masalalardandir. Bu 
–
tasodifiy hol emas. Inson hayoti va
o‘limi
masalalari asotirlar va dinlarda ham alohida 
o‘rinni
egallagan.
kishilarda dastlab 
o‘limdan
qo‘rqish
tuyg‘usi
kuchli 
bo‘lgan.
keyinroq
asotiriy, diniy tasavvurlar vositasida bu jarayon «majburiy» ekanligi
isbotlandi. asotirlarda hayvonlar ham, kishilar ham 
o‘ladigan
tana va
o‘lmas
ruhga ega deb 
ko‘rsatilgan.
Ruh nozik, nomoddiy tabiatga ega
bo‘lib,
o‘zida
inson vujudi timsolini gavdalantirgan. u 
yo‘qolmaydi,
o‘lmaydi
va
o‘z
makonida yashaydi hamda
o‘z
joyini almashtirib
turadi.
ba’zi
diniy
ta’limotlarda
tana
o‘lgach,
ruh bir jonzotdan
ikkinchisiga o‘tib turishi ko‘rsatilgan. 
hayotini oliyjanoblik bilan tugatish imkoniyatini
ko‘rgan.
uning
fikrlariga
ko‘ra
inson ezoterik
(ma’naviy)
mavjudot sifatida ilohiy
mohiyatga ega. bu uning 
o‘zi
ustida ishlashi, 
o‘zini
takomillashtirishi
va ilohiy dunyo sari intilganligida namoyon 
bo‘ladi.
shuning uchun
ham
o‘lim
mas’ullikdir.
ya’ni,
ma’naviyatli
inson, har tomonlama
komil va inson mohiyatini chuqur anglagan kishida 
o‘limdan
qo‘rqish
tuyg‘usi bo‘lmaydi.
islom dinida ham inson hayoti, uning
ma’nosi
va
o‘limi
masalasi katta
o‘rin
olgan. hayotning
ma’nosi
–
bu ruhning
salomatligi, doimiy rohat-
farog‘atga
eltuvchi mehnat va bilimdir. inson
o‘z
hayotini xudbinlik, nafs va
yovuzlikdan 
saqlamog‘i kerak.
insonning dunyoga kelishi, islom dini nuqtayi nazaricha, taqdirga,
ilohiy irodaga 
bog‘liq.
inson 
o‘z
taqdirini 
o‘zgartirishga
qodir. Faqat
ana shu 
o‘zgartirish
mazmuniga 
ko‘ra
inson 
–
bandaning 
ma’naviy
- 
ruhiy olamiga baho beriladi. 

---

ayni vaqtda, inson bu olam 
go‘zalligi
manbasidir. uning hayoti
orqali tabiat nafas oladi va yashaydi. tan ruhsiz yashay olmaydi.
binobarin, tabiatga zarar yetkazish
–
ruhga zarar yetkazish bilan
barobardir. islom dinida insonga tabiatdagi ruhiylikning ramzi sifatida
qaraladi. 
insonning hayoti,
o‘limi
va manguligi masalasi tasavvuf
tariqatlarida ham muhim 
o‘rin
olgan. uning yirik ilk vakillari 
Hasan 
Basriy, Al-Muxsibiy, Junayd
Bag‘dodiylar
islomning monoteistik
talablariga muvofiq insonning mohiyati va hayot 
yo‘nalishini
Olloh
belgilagan 
yo‘ldan
borish, deb 
ko‘rsatganlar.
O‘zbekiston
hududida
yetishib chiqqan so‘fiy mutafakkirla
r 
–
Abduxoliq 
G‘ijduvoniy,
Ahmad 
Yassaviy, Najmiddin Kubro va Bahouddin Naqshband
ta’limotlarida
hayotning
ma’nosi,
o‘lim
va mangulik masalalari insonning ilohiy
mohiyatini bilishga intilish, halol mehnat qilib boshqalarga mehr- 
muruvvatli, rahm-shafqatli
bo‘lish
kabi fazilatlar bilan
bog‘liq
ravishda yoritiladi. 
8. Ongdan tashqari, odamning xatti-harakatiga, uning butun ruhiy olamiga g‘ayrishuuriy jihatlar 
va ongosti katta ta'sir qiladi. Shu ikki komponent - ong va ongosti - bir-biriga kuchli ta'sir 
o‘tkazadi, ular ajralmasdir va, ifodali qilib aytganda, qattiq o‘zaro nazorat va ta'sir ostida bo‘ladi. 
Hozirgi ilmiy tasavvurlarga ko‘ra, odamning ongi borib yetmagan, anglab olinmagan psixik 
faoliyati shunday sezgilar, idroklar va tasavvurlarni o‘z ichiga oladiki, ba'zan ularga odamning 
aqli yetmaydi, odam ob'ektga qaraydi-yu, uni ko‘rmaydi, payqamaydi, eshitadi-yu, eshitganini 
idrok etmaydi. 
Ongosti
sohasi ruhiy borliqning tush, gipnoz holati, anglab olinmagan istak, 
sub'ektning hayotidagi noxush voqyea arafasida oldindan his qilingan qo‘rquv kabi shakllarini 
qamrab oladi.
Diltey, Zimmel hayotning mohiyatni ichki ruhiy kechinmalardan izlaydi. Ortega-i-Gaset 
inson hayotini tabiatga qiyos-
lab oʻrganishga intilgan aqlning bunlay tadqiqot uchun zaiflik qilishini 
taʼkidlaydi. U ham inson bilan olam yaxlitligini, inson hayotining tashqi taʼsirlardan xoli, oʻz-oʻzicha 
ibtidoga ega ekanini hisobga oladigan, aklning nisbatan keng maʼnodagi tushunchasini ishlab 
chiqishga urinadi. Nuqtai nazardagi bunday fikrlarga qaramay, ularda hayot mexanik, tartibsiz 
tuzilmalarga. Barcha qatʼiy belgilab qoʻyishlarga, qotib qolishlarga qarshi turadigan ijodiy 
shakllanishning uzviy jarayoni sifatida namoyon boʻladi. 
Ijod, ayniqsa, badiiy ijod Hayot 
falsafasi uchun nihoyatda muhim, u hatto hayotning oʻzi. Shu 
nuqtada Hayot falsafasi noratsi-onal intuitivizmga, uning bilish nazariyasiga yaqinlashadi. Chunonchi 
hayot dinamikasini, narsa-
hodisaning individual tabiatini umumiy tushunchalarda ifodalab boʻlmasligi, 
uni bevosita fahmlash, intuitsiya orqali angʻlash mumkinligi har ikkala oqimga xos. Hayot falsafasi 
fan bilan falsafaning olamga yondashuvidagi keskin farqni koʻradi. Fan olamni egallash va oʻziga 
boʻysundirishga harakat qiladi, falsafaga esa mushohadakorlik xos, shu xususiyati bilan u sanʼatga 
yaqin. Aql oʻz tabia-tiga koʻra hayotdan uzilib qolgan; aqliy bilish va unga asoslanadigan fan 
narsalarni emas, narsalar oʻrtasidagi munosabatlarnigina ang-lab yetishi mumkin. Ratsional bilish sof 
amaliy manfaatlarni qondirishga, foyda keltiradigan maqsadga muvofiqlikka qaratilgan. Ilmiy bilishga 
nointellektual, intuitiv, hayotni anglab yetishning timsolli-ramziy usullari qarama-
qarshi qoʻyiladi. 
Sanʼat asari, ayniqsa, sheʼriyat, musiqa hayotni anglash va nisbatan aynan ifodalash vositasidir. 
9. Falsafiy muammolarning o‘ziga xos xususiyati, uning