1-§. Diyorimiz jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri siz ushbu darslikda iv–xv asrlar

Islom Karimov Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimda so‘zlagan nutqidan. 1999-yil 5-noyabr



24-§. CHIG‘ATOY ULUSINING TASHKIL TOPISHI


Chig‘atoy ulusi. 1224-yilda Chingizxon tomonidan Chig‘atoy tasarrufga berilgan Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Chig‘atoy ulusi tashkil topdi. Chig‘atoyxonning ulusni boshqaradigan o‘rdasi Elsuvi (Ili) daryosi bo‘yida edi. Viloyatlar va hunarmandchilik shaharlarini boshqarishda Chig‘atoy o‘ziga bo‘ysundirilgan xalqlarning yuqori tabaqa vakillari xizmatidan foydalanadi.
Movarounnahrni bevosita idora etish ishlari hali Movarounnahr zabt etilmasdan ilgari Chingizxon huzurida xizmat qilgan xorazmlik savdogar Mahmud yalavochga beriladi. U Xo‘jand shahrini o‘ziga qarorgoh qilib oladi va shu yerda turib, Movarounnahrni idora qila boshlaydi. ⦁Harbiy hokimiyat, ⦁aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, ⦁soliq yig‘ish ishlari dorug‘achi va tavg‘ach deb ataluvchi mo‘g‘ul amaldorlari qo‘lida bo‘lardi. Mo‘g‘ul bosqoqlari (mahalliy hokim) ixtiyoridagi ko‘p sonli askarlar Mahmud izmiga bo‘ysundirilgan edi. Mahmud Yalavoch shularga suyanib mo‘g‘ul xoqonlari talabini ijro qilar va o‘zining cheksiz hukmronligini amalga oshirar edi.
Soliq turlari. Chig‘atoy xonlari markaziy hokimiyat xazinasi uchun aholiga turli soliqlar solib, zo‘ravonlik bilan undirib olishar edi.
Ziroatchilardan olinadigan yer solig‘i bu davrda “kalon” deb yuritilgan. Chorvadorlarga esa “qopchur” solig‘i solingan. Davlat xazinasi uchun “shulen” nomi bilan yuritilgan oziq-ovqat solig‘i ham undirilgan. “Shulen” har bir podadan ikki yashar qo‘y, qimiz uchun har ming otdan bir biya hisobida olingan.
Hunarmandlar va savdogarlardan “targ‘u” solig‘i undirilgan. Targ‘u ishlab chiqarilgan mahsulot yoki sotilgan molning o‘ttizdan bir qismi hajmida undirilgan. Bulardan tashqari, aholiga tuz solig‘i, jun va kumush solig‘i solingan.
Soliqlar mahalliy amaldorlar tomonidan barot (ijara) tartibida avvaldan bir yo‘la to‘lab yuborilardi, so‘ngra ular aholidan yig‘ib olinardi. Aholidan yig‘ib olish paytlarida soliqlar, shubhasiz, rasmiylashtirilgan miqdordan oshirib undirilardi.
⦁Zo‘rlik, ⦁jabr-zulmning nihoyatda kuchayishi, ⦁xilma-xil majburiy to‘lov va yig‘imlarning haddan tashqari ko‘pligi mo‘g‘ullarga nisbatan norozilikni oshirib, istilochilar istibdodiga qarshi xalqning bosh ko‘tarishiga olib keldi. Shunday qo‘zg‘olonlardan biri Buxoro vohasidagi Torob qishlog‘ida ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni bo‘ldi.



* Chig‘atoy ulusi — hokimiyat taqsimlanganda uning Chingizxon o‘g‘li Chig‘atoyga tekkan qismi. Keyinchalik u Chig‘atoy davlatiga aylangan
* Qopchur — chorva mollari bosh sonining 2,5% miqdorida olingan soliq
* Kalon — hosilning 1/10 qismi hajmida olingan soliq