Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

(3.4)


бу ерда; С - ҳажм бирлигидаги сочувчи заррачаларнинг сонига боғлиқ коэффициент.
Юқоридаги (3.4) формуладан кўринадики, жуда кичик заррачалардан сочилаётган нурларнинг тўлқин узунлиги қанчалик кичик бўлса, улар шунчалик кучлироқ сочилади. Масалан, тўлқин узунлиги _б =0,38 мкм бинафша нурлар, тўлқин узунлиги _қ = 0,76 мкм қизил нурлардан 16 марта кучлироқ сочилади ёки бинафша нурларнинг тўлқин узунлиги кўк ва ҳаворанг нурларникидан кичик бўлгани учун бинафша нурларнинг сочилиши кўк ва ҳаворанг нурларникидан кучлироқ бўлсада сочилган ёруғлик таркибида бинафша нурлар эмас, балки кўк ва ҳаворанг нурлар афзал бўлади.
Чунки атмосферага тушадиган қуёш радиациясининг таркибида бинафша нурларнинг улуши, кўк ва ҳаворанг нурларникидан кам. Шунинг учун сочилган радиацияда ҳам бинафша нурларнинг улуши кўк ва ҳаворанг нурларникидан жуда кам. Шу сабабли Ер юзидан кузатувчига осмон ҳаворанг рангда кўринади. Молекуляр сочилиш тоза ва қуруқ ҳавога тегишлидир.
Атмосферада ҳар доим қуёш радиациясини сочадиган аралашма заррачалар бор. Агар нурларни сочадиган заррачаларнинг ўлчами, тушаётган нурлар тўлқин узунлигидан катта бўлса, сочилиш жадаллиги Рэлей қонунига бўйсунмайди.
Ўлчами, тушаётган нурларнинг тўлқин узунлигидан катта заррачалардан қуёш радиациясининг сочилиш жадаллиги, молекуляр сочилишдагидан кўра тўлқин узунликка анча кам боғлиқ.
Радиуси 10^-3 мм дан катта заррачалардан сочилиш, сочилаётган нурлар тўлқин узунлигига боғлиқ эмас, яъни бундай зарралар спектрнинг кўринадиган қисмидаги барча тўлқин узунликли нурларни бир хил сочади. Туман ва булут заррачалари ўлчами 10^-3 мм чамасида бўлганидан, улардан кўринадиган нурларнинг ҳаммаси бирдай сочилади. Шунинг учун ҳам туман ва булут оқ рангга эга.
Қуёш радиациясининг булутсиз атмосферада кучсизланиши молекуляр ҳамда аэрозол сочилишлар туфайли рўй беради.
Қуёш ботиши олдидан қизариб кўринишини ҳаммамиз кузатганмиз. Бунинг сабабини қуйидагича тушунтирилади. Қуёш уфққа яқинлашган сари, қуёш нурларининг атмосферада ўтадиган массалар сони кўпая боради. Қуёш нурларининг ўтадиган йўли кўп бўлса, молекуляр сочилиш сабабли қисқа тўлқин узунликли нурлар шунчалик кўп сочилиб кетади. Шунинг учун ҳам ер юзига етиб келган нурлар оқими таркибида узун тўлқин узунликли, масалан қизил нурларнинг улуши ортиб қолади. Натижада бизга қуёш ботиши олдидан қазариб кўринади. Эрталаб чиқиб келаётган Қуёшнинг ҳам қизариб кўриниши сабаби ҳам юқоридагича тушунтирилади.
Кечқурун қуёш ботгандан кейин ёки эрталаб қуёш чиқиши олдидан рўй берадиган ғира-шира ёруғланиш ҳодисаси ҳам қуёш радиациясининг атмосферада сочилиши ва сочилган радиация бирор қисмининг ер юзига тушиши билан тушунтирилади.
Кечқурун қуёш ботгандан кейин қоронғилик бирданига бошланмайди. Бутун осмон, айниқса уфқнинг қуёш ботган қисми ёруғ бўлиб қолади ва вақт ўтиши билан ёруғланиш камая боради.
Эрталаб қуёш чиқишдан олдин осмон сочилган радиация ҳисобига ёруғланади. Бундай тўлиқмас қоронғилик ҳодисасини эрталабки ёки кечқурунги ғира-шира пайт ҳодисаси деб юритилади.
Демак, ғира-шира ёруғланиш ёруғдан қоронғиликка ёки қоронғиликдан ёруғга ўтишлар орасидаги даврдан иборат.
Қуёш уфқдан пастга тушганидан кейин қуёш нурлари бевосита ер юзига тушмайди. Уфқдан пастга тушаётган (ботаётган) Қуёшдан тарқалаётган тўғри радиация аввал атмосферанинг пастки, кейинроқ юқориги қатламларига тушиб уларга қисман ютилади ва қисман сочилади.
Сочилган радиациянинг бир қисми ер юзига тушиб ғира-шира ёруғланиш ҳодисасини вужудга келтиради.
Қуёшнинг уфқдан пастга тушиши (ёки ботиши) бурчагига қараб ғира-шира пайтни қуйидаги турларга ажратилади:
1. Фуқаро ғира-шира пайти қуёш ботганидан бошланиб, Қуёш уфқдан 6-8⁰ бурчакка ботгунича давом этади. Бундай ғира-шира пайтнинг охирида очиқ ҳавода китобдаги катта ҳарфларни ёки соат рақамларини ўқиш қийин бўлган даражада қоронғилик бўлади. Фуқаро ғира-шира пайтнинг охирида табиий ёритилганлик 1 лк (люкс) гача камаяди.
2. Денгиз ёки навигация ғира-шира пайт, Қуёш ботгандан бошланиб, Қуёш уфқдан 12 гача ботгунича давом этади.
3. Астрономик ғира-шира пайт Қуёш ботгандан бошланиб, Қуёш уфқдан 18 гача ботгунча давом этади, сўнгра кечаси (ёки тун) бошланади. Бу даврда осмондаги барча юлдузлар кўринадиган қоронғилик тушади.
Ғира-шира пайтнинг муддати (давомийлиги) географик кенгликка ва йил фаслларига боғлиқ. Жойнинг географик кенглиги ошган сари, у ерларда кузатиладиган ғира-шира пайт давомийлиги ҳам ортади. Масалан, экваторда фуқаро ғира-шира ёруғланиш 22-23 минутга чўзилса, тропик кенгликларда унинг давомийлиги 25-27 минутга етади.
Географик кенглик 60 га етгач кечқурунги (ёки эрталабки) ғира-шира ёруғланиши йил давомида 50-105 минут чамасида ўзгаради.
Тошкент шаҳри 4120’ шимолий кенгликда жойлашганлигидан фуқаро ғира-шира пайтининг давомийлиги 30-38 минутдан озгина ошиқроқ бўлади.
Шундай қилиб, шимолий кенгликларда ғира-шира пайт куннинг ёруғ даврини тун ҳисобига анча чўзади. Шунинг учун ҳам шимолий кенгликларда ғира-шира пайтнинг физиологик аҳамиятга эга деб айтиш мумкин.