Хом-ашё маҳсулотлари тавсифи

3. Тайёр маҳсулот тавсифи
Alkanlar gomologik qatori a’zolarining umumiy kimyoviy xossalari bor. Ular aktivligi kam bo‘lgan moddalar. Alkanlar ishtirok etadigan barcha reaksiyalarni ikki turga bo‘lish mumkin: С — H bog'lanishning uzilishi bilan boradigan reaksiyalar (masalan, o'rin olish reaksiyalari) va С — С bog'lanish uzilishi bilan boradigan reaksiyalar, bunda molekulalar alohida-alohida bo'laklarga bo'linib ketadi (kreking).
Radikallar sekundning ulushlari qadar vaqtda mavjud bo'ladi va hosil bo'lish vaqtida juda aktivdir. Masalan, ular bir-biri bilan oson ta’sirlashib, juftlashmagan elektronlardan yangi kovalent bog'lanish hosil qiladi. Masalan:
H H H H H:C+C:H->H:C:C: H(C2H6); H- + H -> H : H(H2) H H H H
Ular organik moddalarning molekulalari bilan ham reaksiyaga oson kirishib, ularga birikadi yoki ulardan juftlashmagan elektronli •itomni tortib oladi. Natijada yangi radikallar hosil bo'ladi, ular boshqa molekulalar bilan reaksiyaga kirishishi mumkin. Bunga lo'yinmagan birikmalarning radikal polimerlanishi misol bo'la oladi:
R- + • CH, : CH2 R : CH2 : CH2 • R : CH2 : CH2 • + CH2 :: CH2 -> R : CH2 : CH2 : CH2 : CH2
Ikinday zanjir reaksiya davomida mikromolekulalar (16.7 ga q.) hosil bo'ladi, ularning o'sishi zanjir uzilgunga qadar davom etadi, masalan, ikkita radikal birikkanida to'xtaydi.
Ilgari ta ’kidlab o'tilganidek, ko'pchilik muhim kimyoviy jarayonlar — oksidlanish, portlash, to'yinmagan birikmalarning polimerlanishi, neftni krekinglash va b. erkin radikallarning reaksiyalari bilan tushuntiriladi.
Alkanlarning kimyoviy xossalari metan misolida batafsil ko'rib chiqiladi.
Metan molekulasining tuziiishi va xossalari. Metan molekulasining elektron tuziiishi 3.2-§ da ko'rib chiqilgan. Metan molekulasida uglerod atomi sp3- gibridlanish holatida bo'ladi. Uglerod atomi lo'rtta gibrid orbitalining vodorod atomining s-orbitallari bilan birbirini qoplashi natijasida metanning ancha puxta molekulasi hosil bo'ladi. Metan molekulasining elektron tuzilishini.
Metan — rangsiz va hidsiz gaz, havodan yengil, suvda kam eriydi. To'yingan uglevodorodlar yonib, uglerod (IV) oksid bilan suv hosil qiladi. Metan och ko'kish alanga berib yonadi.
CH4 + 2 0 2 -> C 0 2 + 2H2 О
Havo bilan aralashganda (yoki kislorod bilan, ayniqsa hajm iihatdan 1 : 2 nisbatdagisi, bu reaksiya tenglamasidan ham ko'rinib
turibdi) metan portlovchi aralashma hosil qiladi. Shuning uchun u turmushda ham (jo‘mraklar orqali gazning sizib chiqishi), shaxtalarda ham xavflidir. Metan chala yonganida qurum hosil bo‘ladi. Sanoatda qurum shu yo‘l bilan olinadi. Metan katalizatorlar ishtirokida oksidlanganda metil spirt bilan formaldegid olinadi.
Metan qattiq qizdirilganda ushbu tenglama bo'yicha parchalanadi:
CH4 —> С + 2H2
Maxsus konstruksiyali pechlarda metanni oraliq mahsulot — asetilen hosil boMgunga qadar parchalash mumkin:
2CH4 + C 2H2 +3H2
Bunday asetilenning tannarxi kalsiy karbiddan olingan asetilenning tannarxidan deyarli ikki marta kam boMadi.
Metanni suv bug‘i bilan konversiyalash orqali vodorod olinadi.
Metan uchun o‘rin olish reaksiyalari xos. Odatdagi temperaturada yorug'da galogenlar — xlor bilan brom — metan molekulasidan vodorodni asta-sekin (bosqichlar bilan) siqib chiqarib, galogenli hosilalar deyiladigan moddalarni hosil qiladi. Unda xlor atomlari vodorod atomlarining o ‘rnini olib, turli xil birikmalar: CH3CI — xlormetan (metil xlorid), C H2C12 — dixlormetan (metilen xlorid), CHC13 — trixlormetan (xloroform), CC14 — tetraxlormetan (uglerod tetraxlorid) aralashmasini hosil qiladi. Bu aralashmadan har qaysi birikmani ajratib olish mumkin. Xloroform va tetraxlormetan smolalar, yog‘lar, kauchuk va boshqa organik moddalarning erituvchilari sifatida muhim ahamiyatga ega.