Хом-ашё маҳсулотлари тавсифи

2. Хом-ашё маҳсулотлари тавсифи
Yonuvchi tabiiy gazlar - Yer poʻstining choʻkindi gʻilofida erkin toʻplamlar hamda erigan (neftda va qatlam suvlarida), tarqoq (jinslarda shimilgan) gaz kondensata va qattiq (gazogidrat uyumlarida) holda uchraydigan metan qatoridagi uglevodorodlar va uglevodorod boʻlmagan komponentlar aralashmalari. Yo. t. g .ga asosan metan (85—90%), etan, propan, butan, izobutan va pentan kiradi. Yo. t. g .dan olinadigan energiya jahrn energetika balansining 22% ni tashkil etadi. Tabiatdagi barcha gazlarnit asosiy kismi (90% dan ortiq) Yo. t. g .dan iborat. Yo. t. g . konlari 1,5 km dan chuqurda joylashganda deyarli faqat metandan, qisman uning gomologlari (etan, propan, butan), azot, argon goho karbonat angidridi va vodorod sulfidi qoʻshimchalaridan iborat boʻladi. Chuqurlik ortishi bilan metan gomologlarining miqdori koʻpayib boradi. Gaz kondensata konlarida metanga nisbatan uning gomologlari koʻproquchraydi. Baʼzi bir gaz konlarida karbonat angidridi, vodorod sulfidi va azotning koʻpligi kuzatiladi. Yo. t. g . konlari hamma geologik sistemalar yotqiziqlarida, proterozoyning oxiridan boshlab turli chuqurliklarda, koʻpincha 3 km gacha uchraydi. Yo. t. g . choʻkindi togʻ jinslaridagi organik moddalarning katagenik qayta oʻzgarishidan hosil boʻladi (qarang Yer pusti gazlari) va migratsiya yoʻllaridagi tutqichlarda toʻplanadi. Gaz uyumlari tuzilishiga koʻra massiv va qatlamli boʻladi. Katlamli uyumlarda gaz maʼlum qatlam (kollektor)da toʻplanadi, massiv uyumlarda esa maʼlum qatlamlarda toʻplanmaydi. Qatlamli uyumlarning qubbali turi koʻproq tarqalgan. Yo. t. g .ning dunyo boʻyicha zaxirasi kontinent, shelf zonalari va sayoz dengizlarda joylashgan. Yo. t. g .ning jahondagi zaxirasi 113 trln. m3 dan koʻproq (1992). Eng yirik gaz konlari Rossiya, AKSH, Eron, Niderlandiya, Jazoir, Turkmaniston, Oʻzbekiston (Shoʻrtan) da bor. Yo. t. g . iqtisodiy jihatdan eng tejamli yonilgʻi hisoblanadi. Yonish issikligi oʻrtacha 32,7 MJ/m’ (7800 kkal/m3). Elektr styalari, metallurgiya, sement va shisha sanoatida, qurilish materiallarini i.ch.da, kommunal maishiy ehtiyojlarda, xonadonlarni gazlashtirishda keng ishlatiladi. Yo. t. g . tarkibidagi uglevodorodlar metil spirti, formaldegid, atsetaldegid, sirka kislotasi, atseton va organik birikmalarni i. ch.da xom ashyo hisoblanadi
Metan (kon gazi, botqoq gazi), CH₄ — rangsiz, hidsiz gaz. Mol. m. 16,04. Suvda kam eriydi, etanol, efir, uglerod (1U)-xlorid va uglevodorodlarda eriydi. M. — to'yingan uglevodorod qatorining dastlabki vakili bo'lib, boshqa alkanlar singari radikal oʻrin almashinish reaksiyalari (galogenlash, sulfoxlorlash, sul-fooksidlash, nitratlash va boshqalar)ga kirishadi.
Metan — tabiiy va kon gazlarining asosiy qismini tashkil etadi, sellyulozaning anaerob achishidan ham hosil bo'ladi.Saturn, Yupiter va uning yo'ldoshi bo'lgan Titan atmosferasining asosini tashkil etadi. M. sanoat miqyosida tabiiy gazlardan yoki krekinggazdan past temperaturali distilyasiyalash yo'li bilan ajratib olinadi. Labaratoriyada atsetatlardan, karbid yoki metallarning metilgalogenidlaridan olinadi. Metan yonilg'i, sintezgaz xom ashyosi, vodorod, atsetilen, texnik uglerod, uglerod (1U)-xlorid, xloroform, freonlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda qo'llanadi. Zaharli emas, ammo portlovchi aralashmalar hosil qiladi, ko'mir konlarida yuz beradigan noxushliklar shuning oqibatida kelib chiqadi. Bundan tashqari uylarda va xonadonlarda ishlatiladigan tabiiy gaz ham metandir.