Holiqberdiev t

Umumiy tushunchalar va ta’riflar

Mashinasozlik uchun sirtqi qatlam sifati juda ham katta ahamiyatga ega. Sifatni baholash uchun g’adir–budurlik, to’lqinsimonlik va jihoz sonli parametrlar qo’llaniladi.

Ғadir-budirlik deb, –bazaviy uzunlikda nisbatan qadami uncha katta bo’lmagan mikroizlar majmuiga aytiladi.
To’lqinsimonlik deb, g’adir-budurlikni o’lchash uchun qabul qilingan bazaviy uzunlikdan qadami sezilarli katta bo’lgan, periodik navbatma-navbat keluvchi notekisliklarga aytiladi.
To’lqinsimonlik yuzalar g’adir-budurliklari bilan shakl og’ishlarning o’rtasini egallaydi.
Ғadir-budirlik uchun L/H < 50, to’lqinsimonlik
uchun L/H_t=50...1000 (2.25–rasm) va shakl og’ish
uchun L/H_t > 1000.H va H_t qiymatlar mikrometr
ulushidan boshlab o’n millimetrlargacha bo’lgan
2.27-rasm. Sirt g’adir-budurligi oraliqda yotadi. Ғadir-budirlikni baholash da
va to’lqinsimonligi nafaqat L va H lar hisobga olinadi, balki
mikrobo’rtiqlar shaklini ham, chunki u detallar xossalariga hal qiluvchi omil sifatida ta’sir ko’rsatadi.
Ғadir–budirlik uch parametr R_a, R_z va R_max, ikkita qadam parametri S, S_m va t_p mikroprofil nisbiy tayanch uzunligi bo’yicha baholanadi.
R_a-profilni o’rtacha arifmetik og’ishi deb ataladi. (2.26-rasm).
yoki taxminan (2.52)
bunda n– bazaviy uzunlik l da tanlangan nuqtalar soni;

2.28-rasm. Ғadir-budirlikning profili va parametrlari

y_i – profilning og’ishi, ya’ni profilning har qanday nuqtasi va o’rta chiziq orasidagi masofa. y masofa ishorasiga qaramasdan ordinatasi kabi olinadi, ya’ni m chiziq usti va ostida (2.28– rasmda chap va o’ng qismlarida vertikal chiziqlar ko’rinishida ko’rsatilgan).
R_z parametr – o’nta nuqta bo’yicha notekisliklar balandligi – bazaviy uzunlik oralig’ida, profil bo’rtiqlarining beshta eng katta balandliklari va botiqlarining beshta eng katta chuqurliklari o’rtacha absolyut qiymatlarini yig’indisini bildiradi;
, (2.53)
bunda, H_{i max} – profilning beshta eng katta maksimumlarining og’ishi;
H_{i min} – profilning beshta eng katta minimumlarining og’ishi.
Profilning o’rinli bo’rtiqlarining S o’rtacha qadami deb, bazaviy uzunlik oralig’ida o’rinlik bo’rtiqliklar qadamini o’rtacha qiymatiga aytiladi.
Profilning notekisliklarini S_m o’rtacha qadami deb, bazaviy uzunlik oralig’ida o’rtacha chiziq bo’yicha profil notekisliklari qadamini o’rtacha qiymatiga aytiladi.
Profil _r tayanch uzunligi bazaviy uzunlik oralig’ida o’rta chiziqqa parallel bo’lgan mikronotekisliklar chizig’idan berilgan kesimda ajratiluvchi bo’laklar uzunliklari yig’indisi bilan aniqlanadi.
Profil t_p nisbiy tayanch uzunligi, profil tayanch uzunligini bazaviy uzunlikka bo’lgan nisbati bilan aniqlanadi.
, (2.54)
bunda r– profil kesimi darajasi; b_i mikrobo’rtiqda ajratiluvchi bo’lak uzunligi.
Ғadir–budirliklarni balandlik parametrlarining (R_a, R_z va R_max)
korrelyatsion bog’liqligi mavjud.
Yassi balandlik va pardozlov – mustahkamlovchi ishlov berish uchun o’rtacha
R_max = 5,0∙R_a , R_z = 4,0∙R_a;
yo’nish, randalash, frezalash uchun
R_max = 6,0∙ R_a, R_z = 5,0 ∙R_a;
qolgan ishlov berish usullari uchun
R_max = 7,0 ∙R_a, R_z = 5,5∙R_a.
Ғadir–budirlikni baholash uchun oltita parametrni kiritilishining asosiy fikri shundan iboratki, ularning yordamida detallarni xizmat vazifalariga va ekspluatatsiya qilish sharoitiga bog’lab, g’adir-budirlikni reglamentlashtirish mumkin.
Ғadir–budirlik detallarning chizmalarida konstruktor tomonidan o’rnatilishi bizga ma’um. Ғadir–budirlikning strukturaviy tuzilishi, shartli belgilari va belgilanishi 2.29–rasimda ko’rsatilgan. 2.29,a–rasmda 1–tokchada ma’lum tartibda g’adir–budirlik parametrlari ko’rsatiladi (sonli belgilash misoli 2.29,b–rasmda ko’rsatilgan), 2–tokchaga zarurat tug’ulgan hollarda ishlov berishning ko’rinishi va bshqa qo’shimcha berilganlar, 3–tokchaga standartdan olingan baza uzunligi, 4– tokchaga esa ishlov berishdagi shtrixlarni yo’nalishini shartli belgilari yoziladi.
t₅₀80 belgi (2.29,b–rasmga qar.) profil kesimi darajasi r = 50% bo’lganda nisbiy tayanch uzunligi 80% kabi talqin etiladi.
2.29–rasmdagi d, e, f, va g belgilashlarni ko’rib chiqamiz: Sirt g’adir–bulirligini belgilashda, bu konstruktor tomonidan o’rnatilmagan bo’lsa d–belgi qabul qilinadi. Sirt g’adir–bulirligini belgilashda, u, material qatlamini olib tashlash bilan hosil bo’lsa; yo’nish, frezalash, parmalash, jilvirlash, silliqlash, kimiyoviy va sh. o’., e–belgi qo’llaniladi.

2.29-rasm. Sirt g’adir-budirligini belgilash strukturasi

Sirt g’adir–bulirligini belgilashda, u, material qatlamini olib tashlamasdan, masalan quyish, bolg’alash, hajmiy shtamplash, prokatlab, cho’zish va sh. o’., bilan hosil qilinsa f – belgi qabul qilinadi. g – da yuqorida keltirilga sirt g’adir-budurligi shartli belgilarining chizmalarda o’rnatish misoli keltirilgan: 1–chizmada ko’rsatilgan 3 ta sirtdan qolgan hamma sirtlar Rz = 40 mkm ni ta’minlagan holda ishlanadi; 2–chizmada barcha sirtlar Rz = 40 mkm da ishlov beriladi; 3–chizma bo’yicha detal chizmasida kursatilgan uchta belgisi bor sirtdan tashqari hamma sirtlarga ishlov berilmaydi, chunki bu sirtlar tanavor tayyorlagan jarayonda hosil bo’lganligicha qoldiriladi.