Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Дарѐ водийларининг шакли.
Дарѐ водийларининг тузилиши 
тоғ жинсларининг қаттиқ ѐки юмшоқлигига боғлиқ бўлади. Каттиқ 
тоғ жинсларидан ташкил топган майдонлардан оқадиган дарѐлар 
тик ѐнбағирли ва тоғ водийларини ҳосил қилади. Бунга табиий 
дарвозалар: Темирланг, Темир, Боум, Жунғария типик мисолдир. 
122- расм. Асимметрик дарѐ водийси. 

---

263 
Юмшоқ тоғ жинслардан ташкил топган майдонларда дарѐ 
водийлари кенг ва ясси ѐнбағирли, уларда ўсимликлар кўп тараққий 
қилган бўлади. Бундай водийлар Фарғона, Ҳисор тоғларининг 
жанубий қисмларида кенг тарқалган. 
Баъзи олимлар дарѐ водийларини генезисига кўра эрозион 
(юқоридаги хиллар тегишли) ва тектоник турларга бўладилар. 
Антиклинал, синклинал, моноклинал, грабен, ер ѐриқлари 
бўйлаб ривожланган водийларда аллювиал ѐтқизиқлар жуда кам 
бўлади ѐки умуман учрамайди.
Дарѐ водийлари планда кўриниши ѐки морфологик 
тузилишига кўра дара, қисиқ, конъон, тоғарасимон, яшчиксимон, U 
ва V шаклларда бўлади. 
Тоғ дарѐлари суви кам бўлишига қарамасдан ниҳоятда катта 
геологик иш бажаради. Оқими ҳар доим турбулент хусусиятга эга 
бўлади. Уларда чуқурлатиш эрозияси дарѐларнинг юқори ва ўрта 
оқимларида ўзан тагини ўйиб, лотинча V ҳарфига ўхшаш чуқур 
дараларни ҳосил қилади (123-расм). Бундай даралар Норин, 
Чирчиқ, Оҳангарон дарѐларининг юқори оқимида кўп учрайди. 
Баҳор ва куз фаслларида чуқурлатиш эрозияси яна ҳам кучаяди. Тоғ 
дарѐлари юмшоқ жинслардан ўтганда U шаклдаги водийларни 
ҳосил қилиши мумкин (124-расм). 
Дунѐдаги энг чуқур дара АҚШ даги Колорадо конъони 
ҳисобланади. 
Буюк Каньон
(
Grand Canyon
) АҚШнинг Аризона 
штатидаги Колорадо платосида жойлашган. 
 
123- расм. V шаклидаги водий.