Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

 
3.3. Ернинг иссиқлик майдони 
 
Ер совуқ осмон жисмлари жумласига киради. Космик 
бўшлиққа ташқаридан оладиганига нисбатан кам иссиқлик беради. 
Унинг юзасига Қуѐшдан келаѐтган улкан энергетик оқим таъсир 
этади. М. Д. Хуторский маълумотлари бўйича у 5,5 ■ 1024 
Дж/йилга тенг бўлиб, ўзининг хусусий иссиқлиқ оқимига нисбатан 
10 минг марта кўп. Бу энергиянинг 40 % га яқини синиб, космик 
бўшлиққа қайтади. Қолган қисми атмосфера, гидросфера ва био-
сферани иситишга сарф бўлади. Фақат 2% энергиягина тоғ 
жинсларининг нураши, чўкинди жинсларнинг ҳосил бўлишига сарф 
бўлади, органик моддаларда ва ѐнувчи фойдали қазилмаларда 
тўпланади. 
Қуѐш энергияси Ернинг энг устки қатламининг ҳароратини 
белгилайди ва у иқлимнинг суткалик ва фаслий ўзгаришини 
таъминлайди. 
Ҳароратнинг суткалик ўзгариши 12 м чуқурликкача, фаслий 
ўзгариши эса 30 м гача таъсир кўрсатади. Тоғ жинсларига 
ҳароратнинг фаслий ўзгариши таъсир этмайдиган чуқурликдан 
пастки сатҳ 
доимий ҳарорат қамбари 
ѐки 
нейтрал қатлам
дейилади. Ҳароратнинг фаслий ўзгариши таъсир кўрсатувчи юза 
қатламининг бутун ҳажми 
гелиотермозона
дейилади. Ундан пастки 
ҳарорат Ернинг ички энергетик ресурслари билан белгиланувчи 
ички қисмида 
геотермозона
жойлашган. 
Нейтрал қатламнинг гипсометрик сатҳида тоғ жинсларининг 
ҳарорати шу ҳудуднинг ўртача йиллик кўрсаткичига тенг. Масалан, 
у Ўрта Осиѐ учун 20
0
С, Таймир учун 13°С га тенг. Минтақага 
боғлиқ ҳолда домий ҳарорат қамбари турли чуқурликларда 
жойлашган бўлади. 
1868 йили инглиз физиги У. Томсон (лорд Кельвин) 
ташаббуси билан шахта ва бурғи қудуқларида чуқурлик сари 
ҳароратнинг ўзгариши тизимга солинган. Бунда ҳар 100 м да 
ҳарорат ўртача 2,5-3,5°С га ошиши аниқланди. Шундан бошлаб 
геотермия аниқ далилларга асосланган бўлди. 
Ер иссиқлик майдонининг бош геотермик параметрлари бўлиб 
ҳисобланади: 
-геотермик градиент; 

---

47 
-геотермик босқич; 
-иссиқлик ўтказиш коэффициенти; 
-иссиқлик сиғими; 
-иссиқлик оқимининг зичлиги; 
-иссиқлик генерацияси катталиги. 
Геотермик градиент
тоғ жинслари ҳароратининг масофа 
бирлигида ўзгаришини ифодалайди. Геотермик градиентга тескари 
бўлган катталик 
геотермик босқич
дейилади. У ҳарорат 10 га 
ошиши кузатиладиган оралиқни белгилайди. 
Б. Гуттенберг маълумотларига кўра геотермик градиент ер 
шарининг турли нуқталарида сезиларли фарқ қилади. Унинг 
максимал қиймати минимал қийматидан 15 мартадан ортиқ бўлиб, 
бу минтақаларнинг эндоген фаоллигини ва улардаги тоғ 
жинсларининг турлича иссиқлик ўтказиш хусусиятларини 
кўрсатади. 
Қадимий Шарқий Европа платформасининг кристалли 
қалқонида қазилган Кола ўта чуқур бурғи қудуғининг (ЎЧБ) 11 км 
чуқурлигида ҳарорат 200°С ни ташкил этган бўлиб, бу кўрсаткич 
геотермик градиент 18°С ва геотермик босқич 55 м га тенглигини 
кўрсатади. 
Геотермик градиентнинг энг юқори қиймати океан ва 
континентларнинг ҳаракатчан зоналарида, паст қиймати эса 
континентал пўстлоқнинг энг турғун ва қадимий участкаларида 
кузатилади. Градиентларнинг ўзгариши кўпинча 1 км да 20 дан 
50°С гача оралиқда, геотермик босқичники эса 15-45 м диапозонда 
амалга ошади. Ер шари учун ўртача геотермик градиент 1 км да 
30°С ни, геотермик босқич эса 33 м ни ташкил этади. 
Геотермик градиент Ер иссиқлик майдонининг муҳим 
параметри саналади, аммо у маълум вақт оралиғида жинс ҳажмидан 
қанча миқдорда иссиқлик ўтиши тўғрисида тўлиқ тушунча 
бермайди, яъни Ернинг иссиқлик сарфини характерламайди. Зеро 
бир хил ҳарорат градиентида турлича иссиқлик ўтказиш 
қобилиятига эга бўлган жинслар орқали турлича иссиқлик миқдори 
ўтади. Тоғ жинсларининг иссиқлик ўтказиш хусусияти иссиқлик 
ўтказиш коэффициентини (К) характерлайди ва у ҳарорат 
градиенти 1 га тенг бўлганда вақт бирлигида ўтувчи иссиқлик 
миқдорига тенг бўлади.

---

48 
Тоғ жинсларининг иссиқлик ўтказиш коэффициенти таркиби ва 
тузилишининг қуйидаги хусусиятларига боғлиқ: 
- таркибидаги минералларнинг хоссалари ва уларнинг ўзаро 
муносабатига; 
- кристалларнинг кристалланиш даражаси (аморф, нотўлиқ 
кисталли жинслар тўлиқ кристаллиларига нисбатан иссиқлик 
ўтказиши ѐмонроқ бўлади) ва ўлчамларига; 
- жинс таркибига кирувчи фазалар (қаттиқ, суюқ, газсимон) 
нисбатига. Бошқа барча тенг шароитларда жинснинг сувга 
тўйинганлиги унинг иссиқлик ўтказиш қобилиятини оширади; 
- тоғ жинсларининг текстуравий, хусусан иссиқлик ўтказишини 
пасайтирувчи, айниқса, бўшлиқлари газ билан тўлган ғоваклигига. 
Ғоваклар бўшлиғининг структураси ҳам муҳим аҳамиятга эга. 
Иссиқлик майдонига иссиқлик оқимининг зичлиги тўлиқ 
характеристика беради.
Қадимий платформаларнинг иссиқлик оқими нисбатан бир хил 
ва унинг зичлиги 35 дан 55 мВт/м
2
гача. Сибир платформасининг 
шимолий қисми учун исиқлик оқими 21 мВт/м
2
дан паст. 
Платформа ҳудудларидаги рифт ботиқликлари қамбарида 
иссиқлик оқимининг қиймати ўртача 70-80 мВт/м
2
, баъзан 165 
мВт/м
2
га боради (Байкал рифти)
1
. 
Тоғ тизмалари, айниқса ѐш тоғлар ҳам иссиқлик оқимининг 
юқори қийматига эга. Кавказ учун унинг қиймати 13 дан 100 
мВт/м
2
гача оралиқда ўзгаради. 
Ўрта океан тизмалари (ЎОТ) қамбарларида иссиқлик 
оқимининг қиймати жуда юқори (1500 мВт/м
2
гача), ўртачаси 400-
600 мВт/м
2
ни ташкил этади. Трансформали ер ѐриқлари зонасида 
иссиқлик оқимининг қиймати 135 дан 360 мВт/м
2
гача боради. 
Иссиқлик оқимининг энг юқори қиймати Исландия, Байкал, 
Қизил денгиз, Шарқий Тинч океани тепаликлари, Ўрта Атлантика, 
Ҳинд океани тизмалари, Охота ва Япон денгизлари учун 
характерли. 
Иссиқлик оқими планетанинг ички қисмидан фазо бўшлиғига 
ҳар йили 1020 Дж иссиқлик чиқаради. Бу энергия зилзилалар, вул-
кан фаолияти, гидротермал фаолликнинг йиллик энергиясидан 100 
марта ортиқ. Иссиқлик оқими Ернинг ички қисмидан юзасига 
кўтарилиб чиқади ва кейинчалик икки усулда тарқалиб кетади. 

---

49 
1. Кондуктив иссиқлик оқими сифатида (тоғ жинсларининг 
иссиқлик ўтказиш қобилияти ҳисобига).
2. Вулканизм жараѐнлар ва гидротермал фаолиятларда 
иссиқликнинг конвектив чиқарилиши (20-расм).
Кондуктив оқимлар билан иссиқлик чиқарилиши қуввати 
конвектив усулдагидан 100 баробар кўп. 
Иссиқлик 
режими-
даги радиоактив парчала-
нишнинг ҳиссаси турлича 
баҳоланади. Ер тарихида 
кейинги 200 млн йил 
ичида ярим парчаланиш 
даври 106-107 йил бўлган 
26
А1, 
10
Ве, 
60
Fe, 
36
C1 каби 
қисқа даврли итотоплар 
парчаланган. 
87
Rb, 
115
In, 
148
Sm, 
235
U, 
238
U, 
232
Th, 
40
K каби узоқ даврли 
изотопларнинг миқдори камайган. Кейинги учта изотоп ҳозирги 
кунда ҳам Ернинг иссиқлик режимига катта ҳисса қўшади. 
Радиоген энергиянинг умумий миқдори (0,42)•1031 Дж ни ташкил 
этади. Радиоген энергиянинг ажралиб чиқиши Ер моддаларининг 
гравитацион дифференциациясини амалга оширган ҳамда ядро, 
мантия ва ер пўстининг шаклланишига олиб келган. 
Инсонлар яна кўп йиллар давомида ер қаърининг иссиқлигидан 
ўзининг хўжалик фаолиятида фойдаланади. Геотермал энергетика 
анъанавий 
иссиқлик 
манбаларининг 
йилдан-йилга 
реал 
муқобиллари бўлиб бормоқда.