Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

 
88-расам. Грифон. 
 
89-расм. Балчиқ вулкан маҳсулоти. 
Вулкан отилишидан олдин кратер ғови анча кўтарилади, 
балчиқ ва газлар чиқабошлайди ҳамда қарсиллаган овоз эшитилади. 

---

202 
Бу белгилар хавфли жойдан олдиндан чиқиб кетиш имкониятини 
яратади. Балчиқ вулканнинг куч билан отилиши – бу ер қаърида 
тўпланиб қолган углеводород газлари бўлиб, босимдан қутулиб 
дарзликлар бўйлаб ер юзасига интилишидир. Ер юзасида улар ўз-
ўзидан ѐниб кетади. Бунда аланга баландлиги 500 м, ѐниш ҳарорати 
1200°С га етиши мумкин. Олов билан бирга осмонга кўп миқдорда 
балчиқ, тоғ жинсларининг бўлаклари ва сув отилиб чиқади. Бу 
вулкан отилишининг ажойиб манзараси ҳисобланади (89-расм).
 
90- расм. Апшерон яриморолидаги (Озарбойжон) балчиқ вулканлар.
Озарбойжон балчиқ вулканлар ривожланган энг йирик ҳудуд 
ҳисобланади (90-расм). Бундай вулканлар Сахалинда, Қримда, 
Мексикада, Колумбияда, Италияда, Ҳиндистонда, Японияда, 
Хитойда ва Малай архипелагида ҳам тарқалган. Балчиқ вулканлар 
фаол бурмали тектоник ҳаракатлар содир бўлаѐтган ва қалин 
чўкинди ѐтқизиқлар ривожланган ҳудудларда пайдо бўлади. Бу 
тасодиф эмас - уларнинг ҳосил бўлишида чўкинди жинслар орқали 
газларнинг отилиб чиқиши учун имконият яратувчи ер ѐриқлари, ер 
қаърида аномал юқори қатлам босимини келтириб чиқарувчи катта 
қалинликдаги гилли жинслар ва сувли горизонтлар муҳим 
аҳамиятга эга. Ер ѐриқлари газ ва сув учун миграция йўли 
ҳисобланади. Газлар ва сув гилли ва қаттиқ жинсларни ер юзасига 
ўзи билан олиб чиқади.

---

203 
Баъзи балчиқ вулканлар нисбатан доим, баъзилари эса даврий 
равишда фаолият кўрсатади. Балчиқ вулканларнинг отилиши инсон 
ҳаѐтига хавф солмайди ва моддий зарар келтирмайди.
Балчиқ вулканларнинг отилиш сабаби ѐнувчи газлар 
ҳисобланади. Улар дарзлик ва бурдаланиш зоналари бўйлаб ер 
юзасига кўтарилишида ерости сувли горизонтларидан ўтади, 
босимли сувлар билан суюқланган гилларни ўзи билан баландга 
олиб чиқади. Агар отилиб чиқувчи материаллар орасида сув ва гил 
кўп бўлса, унда ер юзасида суюқ балчиқ билан тўлдирилган 
ҳавзалар – 
сальзлар 
пайдо бўлади(91-расм). Диаметри 30 м дан 
ортиқ бўлган уларнинг энг йириги балчиқ вулкан кўли деб аталади. 
Сальзларнинг ўрта қисмида лойқа отилиб чиқадиган грифонлар 
ривожланади (88-расм). Агар отилиб чиқаѐтган материаллар 
орасида тоғ жинсларининг майда бўлаклари кўпроқ бўлса сальзлар 
ўрнида паст нишабликдаги конус ѐки тепалик ҳосил бўлади. Бундай 
балчиқ вулкан тепаликларининг учида кратер ѐки кальдера ҳосил 
бўлади (92-расм). Балчиқ вулкан тепаликларининг баландлиги бир 
неча ўнлаб метрдан юзлаб метрга етиши мумкин. Вулканларнинг 
илдизи 12-15 м чуқурликкача боради. Углеводород газлари ѐнувчи 
бўлганлиги сабабли кўпинча баландлиги юзлаб метрга борувчи 
ѐнғин алангаси кўтарилади. 
Қуруқликдаги балчиқ вулканлардан ташқари сувости балчиқ 
вулканлари ҳам маълум. Уларнинг фаолияти туфайли ороллар 
ҳосил бўлади, аммо улар тўлқинлар таъсирида тез емирилиб 
кетади. Балчиқ вулканлар мавжуд бўлган денгиз қисмлари кема 
қатнови учун ҳавфли ҳисобланади ва хариталарда албатта қайд 
этилади.