Holda imlo u

Download 4,23 Mb.

Sana	14.03.2023
Hajmi	4,23 Mb.
	#918958

Bog'liq
Jahongir123

M^a^v^zu:Metodik adabiyotlardan foydalangan holda imlo us_t_i_d_aishlash imkoniyati mavjud mashq material- lari ustida ishlash. (1-4-sinf)
Reja:
Imlo qoⁱ^d^a^sⁱu^s^tⁱ^d^aishlash metodikasi.

Imloga oid ma^s^h^q^l^ar.
Metodik adabiyotlardan foydalangan holda imlo ^u^s^ti_d_a^ishlash^im^k^oⁿⁱ^y^a^tⁱ^mav_j_u_d^m^as_h_q^m^a^t^e^rⁱ^a^ll^a^rⁱ^us-tida ishlash. (1-4-sinf)
1-4-sinf Ona tili darsligida berilgan imloga oid mashq materiallari ustida ishlash.
M^a^v^z^u^gadoir dars ishlanma tayyorlash.
Dars ish_l_a_n_mamuhokamasi.

1 . O'qituvchi imloviy malakaning psixologik tabi- atidan kelib chiqib, kichik yoshdagi o'quvchilarda im^l^o^g^aoid
malakani shakllantirish us_t_i_d_ais^h^l^a^s^hmetodikasini belgi- _l_a_ydi^.
Imloviy malaka maxsus nutq malakasidir. To'g'ri yozuv - ma^x^s^u^snutq faoliyati; yozuv ham m^u^r^a^k^k^abha-
rakat bo'lib, uning asosida nutq yotadi. Imloviy malaka nutq faoliyatining kom^p^oⁿ^eⁿ^tⁱsi^f^a^tⁱ^d^ag^a^pⁿⁱsintaktik ji- h^a^t^d^aⁿto'g'ri tuzish, so_'_z_n_iuslubiy aniq qo'llashni ham o'z ichiga oladi.
Imloviy malaka murakkab malaka b^o^'^l^ib,uzoq davom etadigan mashqlar jarayonida yaratiladi va so'zni fonetik ^t^o^mo_n_d_a_n^{tahlil q}ⁱ^l^ish,^uⁿⁱ^ng^morfemik^t^a^r^kⁱ^bⁱⁿⁱ^aniq-
^lash^ko'ⁿⁱ^k^m^a^si^kabilarga^asoslanadi.^Psixologiya^mala_k_a_n_i
avt_o_m_a_t_i_kharakat, y^a^'ⁿⁱmashqlar natijasida ast^a^-^s^e^kinavtomatlashgan ongli h^a^r^a^k^a^tdeb belgilaydi. Avtomat-
la-shish o'rganilgan imlo qoidasining oson yoki qiyinligi-
^{ga bo}g'_l_iq.^Imloviy^mal_a_k_a^{o'z ta}bi_a_ti^bilan^a^v^t^o^m^a^tⁱ^khisoblanmaydi. Malaka asosiga qo'^yⁱ^l^g^anko'nikma mus- tahkamlanadi, takomillashadi, yaxshi-lanadi (h^a^r^a^k^a^t
^t^e^z^l^a^s^h^a^dⁱ^,^{aniq va to}'_g_'_r_i^{bo'la boshlaydi, ishonarli va}^t^e^-jamli baj_a_r_i_l_a_d_i₎_;shuning bilan birga, faoliyatning tuzil- ^masi^{qayta quriladi: m}^a^y^da^bir_l_i_k^bilan^ishla_sh^kengroq,
butun, qo^^s^hⁱ^l^g^anbirliklar bi_l_a_nishlashga o'^t^a^dⁱ(masa-
lan, so'zni harflab ko'chirish, bo'^g^'ⁱⁿ^l^abko'chirish bilan, ke-
^{yin so'zni ya}^x^li^t^{ko'chirish bilan, so'ngra u gapni k}o_'_c_h_irishbⁱ^l^aⁿalmashadi). Bir imlo malakasi avtomatlashadi, imloga oid bo^s^h^q^ahod_i_s_ao'rganiladi va asta-sekin so^'^zⁿⁱ
to'g'ri yo_z_i_s_hmalakasi hosil bo^'^l^a^dⁱ^.Um_u_m_a_nolganda,
yozuv murakkab harakat sifatida ongli jarayonligicha qo- ladi.
To'g'ri y^o^zuvmalakasining shakllanishi uchun
o'quvchidan fi^k^r^-^l^ashfaoliyati talab etiladi. Biror to'g'ri yozuv hodisasini o'zlashtirish uchun o^'^q^uvva y_o_d_d_asaq- lashgina emas, balki analiz va sintez ham tatbiq etⁱ^l^a^dⁱ^.Bunda grammatik va imloviy hodisalarning o'xshash va
^farqli^{tomonlarini aniqlash uc}h_i_i_n^taqqoslash^usul_i_d_a_nfoydalanish hamda so'z va so'z shakllarini ma'lum gram-
matik yoki grafik gu-nihlarga ajratish, muayyan tizimga solish, tushuntirish va isbotlash mashqlaridan foydala- nish m^u^himo'rin t^u^t^a^dⁱ^.
Shunday qilib, orfografiyani o'rgcitishda, grammati- kani o'rgatish kabi, o'quvchilarning analitik-sintetik faoli- yatini asta takomillashtira borish talab etiladi.
2 . Imloga oid mashqlar. Imloviy malaka oⁿ^g^lⁱnutq faoliyatining avtomatlashgan komponentidir. Faoli- yat avtomatlashishi u^c^h^uⁿuzoq vaqt davomida maqsad- ga qaratilgan mashqlar b^a^j^a^ribboriladi. Im_l_o_g_aoid
^mashqlar^iml_o_v_i_y^ziyraklik^{ko’nikmasini}^s^h^a^k^l^l^aⁿ^tⁱ^rⁱ^s^h^g^a^,
tegishli o’rinda qoidani tatbiq qilishga, mashqlarning qismlari o’rtasidagi bog‘lanishni belgilash, ularni umu- miy va yagona faoliyat tizimiga kiritishga, o’quvchilar
u^c^h^uⁿq^oⁱ^d^aⁿⁱ^ngmohiyatini aniqlash va uni shakllanti-
rishga qar_a_t_i_l_a_d_i_.Qoidani tatbiq qi_l_i_s_hdavridagina uning mazmuni chuqurroq o’zlashtiriladi. Metodikada imloga oid mashqlarga: 1) grammatik-orfografik tahlil; 2) ko’chirib
yozuv: 3) diktantlar; 4) leksik-grammatik tahlil; 5) bayon- lar kiradi. Grammatik-orfografik va leksik-orfografik tah- lilda orfografiyaning grammatika va lek^sⁱ^kabilan bog‘la- nishi, ko’chirib yozuv va diktantda o’quvchilar faoliyatini
belgilaydigan omillar, xususan, ko’chirib yozuvda ko’ruv va qo’l harakati uquvi, diktantda eshituv uquvi hisobga oli- nadi.
3 . Imlo (arab. — to g ri yozish), orfografiya — so z va gaplarning, so z qismlarining fa^fⁱ^k^avositalari yorda- mida to g ri yozilishi; muayyan til_d_a_g_ito g ri yoz_i_s_hqo-
idalari majmui. Bu qoidalar so zlarning t^o^v^ushtarkibi
hamda so z va uning morfologik tarkibining yozilishi,
^sozl_a_r_ni^qos_h_ib^{yoki alohida yozish, bosh harflarni t}^o^g^riq^o^l^l^a^sh,bo g in ko chirish va bos_h_q_abevosita yozuv bilan
bog liq bo ladi. Shu bois I. qoidalari vaziyatga ko ra o zga- rib ham tu^r^a^dⁱ^.Kirill yozuvidagi o zbek adabiy tilining Imlo qo_i_d_a_lari1940 yildan sha_k_l_l_a_nabos^h^l^a^g^anbo _l_s_a_,1956
yilda mu^k^a^m^m^alqoidalar to plami qabul qilingan. O zbek
adabiy tilida f^oⁿ^e^tⁱ^k^,morfologik, tarixiy-etimologik I. qo-
ⁱ^d^ala_r_i^amal^qiladi.^F^oⁿ^e^tⁱ^k^yozuv^I.^q^oⁱ^d^a^l^a^rⁱ^g^a^muvofiqa^y^rⁱ^mso zlarning o ^z^a^kva qo shimchalaridagi o zgarish-
^lar^hisobga^olinib,^t^a^l^a^ff^u^z^g^a^muvo_f_iq^yozi_l_a_d_i
(ko k+ga=ko kka, bog +ga=boqqa, b^u^loq+ ga=buloqqa va ^boshqalar).^Mor^f^o^l^o^g^ik^Imlo^qoi^d^a^sⁱ^ga^k^o^ra,^aytil_i_s_hi^va^e^s^hⁱ^-^tⁱ^lⁱ^s^hⁱ^d^aⁿ^qat _i_yⁿ^a^za^r^,^aynan^o^z^ho^lⁱ^c^ha^yoziladi
(ichdi, tushdi, boribdi; bunda qo shimchalar — ti — ipti
tarzida tal_a_f_f_u_zqilinsa ham, di, — ibdi shaklida yoziladi). Tarixiy-etimologik qoidaga amal qilinganda esa suzlar uz holⁱ^c^hayoziladi (kitob, Muhammad, kimyo, tovar, geografi-
^ya,^Kore_y_a_,^F^r^aⁿ^sⁱ^y^a^va^bosh_q_a_l_ar).^O^zbek^tilining^lotingrafikasi asosidagi (1995 yil da qabul qilingan) alifbosi
bo yicha asosiy imlo qoidalari O zbekiston Respublikasi ^Vazir_l_ar^{Mahkamasining}^{1995 yil 24}^avg^{. qarori b}i_l_a_nqabul qilingan
4 .
O`ZBEK TⁱASOSIY IMLO QOIDALARI HARFLAR IMLOSI
UNLILAR IMLOSI
1.A a harfi:

aka, al^aⁿ^g^a^,aloqa, og`a; sentabr, noyabr kabi ^so`zlarda^old^qator^keng^unumliⁱfo_d_a_lash^uchun^yoziladi;
^b^a^h^o^r^,zamon; savol, gavda; vasvasa kabi so`zlar- ning oldingi bo`g`inda,vaqt,vahm kabi so`zlarda a aytiladi va yozⁱ^l^a^di.

O o harfi:
1. ona, oton, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot,

ma_h_o_r_a_tkabi so`zlarda orqa keng unli ifodalash uc_h_u_nyoziladi; 2)boks, poyezd, tonna, talon; a^r^g^o^nom,mikrofon, derektor, termos, kabi so`zlshanma so`zlardagi unlini ifoda- lash u_c_h_u_nyoziladi.

Ii harfi:

1)ish, iz, qil; xirot,ilhom, ikki, ixt_i_s_os,shoyi, t^u^l^kⁱ^;vo- lida, piramida; bilan, biroq, sira,qishloq, chiroy kabi
^so`zlarda^{old qator tor unlini}^ifoda_l_a_sh^uchun^yoziladi;2⁾^o^`^tⁱⁿ^,o`rik, bo`lim kabi o^l^dⁱⁿ^gibo`g`inida o` unlisi ke- ladigan so`zlarning keyingi bo`g`inida i ay^tⁱ^l^a^dⁱva yoziladi.

Uu harfi:

uy, kun, buzoq, buloq, Bu^x^o^r^o^;butun, uchuq,usul,yul- duz; mafkura; ko`zgu, uyqu;

aluminiy, yubiley kabi so`zlarda orqa qator uⁿ^lⁱⁿⁱifo-
d^a^l^ashuchun yoziladi;

qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg`ovul, ch_i_r_movuqkabi so`zlarning oldgi bo`^g^`ⁱⁿⁱ^dao unlisi kelsa, ke^yⁱⁿ^gⁱyopiq bo`in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi.

O`o` harfi : o`t, o`q, o`zbek, o`simlik, do`ppi; bo`tako`z, semizo`t, gulko`rpa, noo`rin kabi so`zlarda orqa qator o`rta-keng unlini ifodalashuchun yoziladi.

6.E e ha^r^f^lⁱ^:erkin, esla, evara, erkin, eksport; kel,
zehn;kecha, behi; telefon, t^e^a^t^r^;poezd, atelye; e`lon,ne`mat, she`r kabi so`zlarda old qator o`rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.

Yonma-yon keladigan unlilar imlosi:

unlilar orasiga ba`zan y undishi qo^`^s^h^ibaytilsa ham, yozilmaydi:
1. ia:material, milliard, radiator; tabiat, shariat

kabi;

io:biologiya, million, stadion, radio kabi; ^{e)ai:alkoloid,}^ellip_s_o_id,^doim,shoir,^oila^kabi;f)ea:teatr, okean, laureat kabi;

ae,oe unlilari so`z ich_i_d_akelganda ikinchi unli y

^ayti_l_sa^ham,^asliga^muvofiq^e^yozi_l_a_d_i_:^a^e^r^o^s^t^a^t^,^p^o^e^makabi.
Boshqa hol^l^a^r^dayonma-yon keladigan unlilar odada

aynan aytiladi va yoziladi:manfaat, kauchuk, aorta, sa- odat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat,vacuum, muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar.

Download 4,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: