Hokim va tobe sozlarning birikish usullari

SO’Z BIRIKMASINING TA’RIFI

• KAMIDA IKKITA MUSTAQIL SO’ZNING MA’NO, GRAMMATIK VA OHANG JIHATIDAN BIRIKISHIDAN HOSIL BO’LGAN SINTAKTIK BIRLIK SO’Z BIRIKMASI DEB ATALADI:
• SOVUQ KUN, BESHTA DAFTAR, BU UY, TEZ YURMOQ, SEKIN JAVOB BERMOQ.

HOKIM VA TOBE SOZLAR

• So’z birikmasi har doim 2 qismdan iborat bo’ladi:
• 1. Ma’nosi izohlanayotgan so’z hokim so’z hisoblanadi: bilimdon talaba, uch kishi.
• 2. Hokim so’zning ma’nosini izohlayotgan so’z tobe so’z hisoblanadi:
• og’ir yuk, bahorda ekmoq, shu kitob.

• SO’Z BIRIKMASINING TASNIFI

• HOKIM SO’ZNING
• TURKUMIGA
• KO’RA

• TOBE SO’ZNING QAYSI GAP
• BO’LAGIGA MANSUBLIGI JIHATIDAN

• TUZILISHIGA KO’RA

• 1. Hokim so’zi fe’lning sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi shakllari bilan ifodalangan birikma fe’lli so’z birikmasi hisoblanadi: kitobni o’qimoq, binoni ko’rib, bugun kelgan.
• 2. Hokim so’zi ot, sifat, son, olmosh, ravish yoki otlashgan so’zlar bilan ifodalangan birikma otli so’z birikmasi hisoblanadi:
• uchta uy, barchadan chiroyli, vazifaning hammasini, bolalardan uchtasi, gapning ozi

• HOKIM SO’ZNING TURKUMIGA KO’RA SO’Z
• BIRIKMASINING TURLARI

• TOBE SO’ZNING QAYSI GAP BO’LAGIGA MANSUBLIGI
• JIHATIDAN SO’Z BIRIKMASINING TURLARI

• ANIQLOVCHILI SO’Z
• BIRIKMASI:
• ozod yurt, po’lat sandiq, bu ip,
• o’qigan bola, besh uy, ko’p odam

• HOLLI SO’Z BIRIKMASI:
• yaxshi ishlamoq,
• jo’shib kuylamoq,
• ertaga kelmoq,
• uyda o’tirmoq

• TO’LDIRUVCHILI SO’Z
• BIRIKMASI:
• uyni tozalamoq, unga gapirmoq,
• qo’lda bajarmoq, onasidan eshitmoq

• So‘z birikmasi zanjiri. Ba’zan gap takibidagi so‘z bir so‘zga nisbatan hokim, boshqa so‘zga nisbatan esa tobe holatda bo‘lishi yoki bir hokim so‘z bir necha tobe so‘zga, bir tobe so‘z esa bir necha hokim so‘zga bog‘langan bo‘lishi mumkin. So‘z birikmalarining bu tarzdagi holati so‘z birikmasi zanjiri deb ataladi: Hozir hamrohining yuzidan hеch qanday ma'no uqib bo‘lmasdi. Bu gapda quyidagi so‘z birikmalari mavjud:
• 1) hozir uqib bo‘lmasdi; 2) hamrohining yuzidan;
• 3) yuzidan uqib bo‘lmasdi; 4) hеch qanday ma'no;
• 5) ma'no uqib bo‘lmasdi;

• TUZILISHIGA KO’RA SO’Z BIRIKMASINING TURLARI

• SODDA SO’Z BIRIKMALARI
• BOSHQA SO’Z BIRIKMALARIGA
• BO’LINMAYDI:
• ajoyib inson,
• har kuni kelmoq,
• yengil tabiat odam,
• hayratdan yoqasini ushlamoq
• .

• MURAKKAB SO’Z BIRIKMALARI
• KAMIDA IKKITA SO’Z
• BIRIKMASINING MA’NO
• JIHATIDAN YAXLITLANISHIDAN
• TUZILADI:
• bugun kelgan mehmon,
• katta mevali daraxt.

• Misol:. Shaharda, akasining uyida
• bir hafta yashadi.

• Sintagmalar:
• 1) shaharda;
• 2) akasining uyida;
• 3) bir hafta yashadi.

• So’z birikmalari:
• shaharda yashadi;
• 2) akasining uyida;
• 3) uyida yashadi;
• 4) bir hafta yashadi.

• Misol:
• Shu kuni Uzoq Sharqdan telegramma orqali javob qildi.

• Qo’shma so’zlar:
• shu kuni;
• 2) Uzoq Sharqdan;
• 3) javob qildi.

• So’z birikmalari:
• Shu kuni javob qildi;
• 2) Uzoq Sharqdan javob qildi;
• 3) telegramma orqali javob qildi.

• Misol: Kuni bitganini bilgandan keyin qo’lga tujshmaslik
• uchun tinkasini quritib yer bilan yakson qilmoqchi boldi.

• Iboralar:
• kuni bitganini;
• qo’lga tujshmaslik;
• tinkasini quritib;
• yer bilan yakson qilmoqchi
• boldi.

• So’z birikmalari:
• kuni bitganini bilgandan;
• bilgandan keyin yer bilan
• yakson qilmoqchi boldi;
• 3) qo’lga tujshmaslik uchun yer
• bilan
• yakson qilmoqchi boldi;
• 4) tinkasini quritib yer bilan
• yakson qilmoqchi boldi

• Misol: Qish. Sovuq havo yuzlarni chimchilaydi.

• GAPLAR:
• Qish.
• Sovuq havo yuzlarni
• chimchilaydi.

• SO’Z BIRIKMALARI:
• 1) sovuq havo;
• 2) yuzlarni chimchilaydi.