Хожибойга ma'ruza

Arxaizm-semema-hozirgi  tilda  mavjud  bo'lgan  leksemaning  eskirgan  nomi. 

Mas.,  g'am  so'zi  hozirgi  o'zbek  tilida  «qayg'u»,  «xasrat»,  «alam»,  «tashvish», 

«kulfat»  ma'nolarida  qo'llanadi,  o'tmishda  (eski  o'zbek  tilida)  esa  bu  so'z  «ishq», 

«muhabbat»,  «sevgi»  ma'nolarini  ham  ifodalagan:  «Bir  yuzi  gulgun  g'amidin  yuz 

tugon  ko'nglumdadur,  Xor-xorimning  iloji  bodan  gulgun  dengiz»-  «Xazoyinul- 

maoniy»dan. Hozirgi g'am so'zining «ishq», «muhabbat» ma'nolari eskirgan bo'lib, 

arxaizm-semema  sanaladi.  Bunday  holni  harf  so'zi  ma'nolarida  ham  ko'ramiz.  Bu 

so'z hozirgi o'zbek tilida «alifbodagi grafik belgi» ma'nosini anglatadi, eski o'zbek 

tilida  esa  harf  so'zining  «so'z»,  «nutq»  ma'nolari  ham  bo'lgan:  «Har  harfi  oning 

tanimda  jon  bo'ldi  yana,  Har  lafzi  hayoti  jovidon  bo'ldi  yana»-  «Xazoyinul- 

maoniy»dan.  «...Ul  masal  borkim:  «On  guzarro  burd».  Aning  davlatining  va 

navkarining  intiqomida  bu  harfni  aning  tiliga  tengri  soldi»-  «Boburnoma»dan. 

Harf so'zining ana shu ikki ma'nosi hozirgi o'zbek tiliga nisbatan arxaizm-semema 

hisoblanadi. 

Ba'zan  so'zning  o'zi  yoki  ma'nolaridan  biri  emas,  balki  talaffuzi  eskiradi, 

natijada  shu  so'zning  eskirgan  talaffuz  varianti,  demak,  leksik-fonetik  (yoki 

fonetik-leksik)  arxaizm  yuzaga  keladi.  Qiyos  qiling:  qo’biz  (g’ijjakka  o’xshash 

cholg’u  asbobi)  –  qo’buz  (shu  asbob  nomining  eskirgan  talaffuz  varianti,  leksik-

fonetik  arxaizm:  “yana  biri  Sayid  Yusuf  o’g’loqchi  edi...  Mardonalig’i  ham  bor 

edi...  Qo’buzni  yaxshi  cholur  edi”.  “Boburnoma”dan);  bugun  (payt  ravishi)  – 

bukun  (shu  so’zning  eskirgan  talaffuz  varianti,  leksik-fonetik  arxaizm:  Bukun 

sendin xabar topa olmaduq.-“Holoti Sayyid Hasan Ardasher”dan); ilon (“sudralib 

yuruvchi  jonivorning  bir  turi”)  –  yilon  (shu  jonivor  nomining  eskirgan  talaffuz 

varianti,  leksik-fonetik  arxaizm:  “muloyim  takallum  vahshiylarni  ulfat  sari 

boshqarur,  fusungar  afsun  bilan  yilonni  to’shukdin  chiqarur”-“Mahbubul-

qulub”dan). 

Talaffuzdagi  arxiaklashish  leksemalardagina  emas,  balki  leksik  ma’noga  ega 

bo’lmagan  so’zlarda  (olmoshlarda,  ko’makchilarda)  ham  uchraydi.  Mas.,  u,  bu, 

shu,  o’sha    (kishilik  va  ko’rsatish  olmoshlarining  hozirgi  fonetik-  orfoepik 

shakllari)  –  ul,  bul,  shul,  o’shal,  o’shul  (shu  olmoshlarning  eskirgan  talaffuz 

variantlari). M i s o l l a r: Ahli irfon soliki atvori ul, Ma’rifat bozorining Attori ul. 

(“Lisonut-tayr”dan);  Bul  Rustamdurkim,  amirul-mo’minin  Umar...  Madoying’a 

Sa’d  Vaqqosni  arab  cherikin  boshlatib  yibarganda...  (“Tarixi  mulki  ajam”dan); 

Janobi o’shal Hodixo’ja eshon, Olur o’zlarin ag’niyon zamon (Muq.); Fath tolibga 

etishmas,  agar  ermas  muxlis,  Kim  o’shul  fotihaning  lozimasidur  ixlos. 

(“Xazoyinul-maoniy”dan).  Bunday  arxiaklashish  bilan  ko’makchisida  ham 

kuzatiladi:  Xoh  tanobingni  duchandon  qilay,  Xoh  karam  birla  boshingni  silay. 

(Muq.). Bu gapdagi birla hozirgi bilan so’zining arxiaklashgan talaffuz variantidir.