Хожибойга ma'ruza


Etimologik  leksik  ma’no



Download 442,15 Kb.
Pdf ko'rish
bet33/99
Sana24.02.2021
Hajmi442,15 Kb.
#59630
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   99
Bog'liq
ozbek tili leksikologiyasi

Etimologik  leksik  ma’no-  leksemaning  kelib  chiqishida  uning  mazmun 

planiga  asos  bo’lgan  dastlabki  ma’no.  U  ma’no  etimoni  deb  ataladi.  (“Etimon” 

bahsiga qarang). 

 

ETIMON 

Etimon haqida ma’lumot 

Etimon- (yun.: etymon – “haqiqat”) – muayyan leksemaning kelib chiqishiga 

asos  bo’lgan  so’z  (tub  yoki  yasama)  yoxud  so’z  birikmasi:  qatun>xatun>xotin 

(etimon-  qatun);  bu  kun>  bukun>  bugun  (etimon-  “bu  kun”  so’z  birikmasi); 

qыshlag'>  qыshlaq>  qishloq  (etimon-qыshlag')  kabi.  Demak,  a)  hozirgi  o'zbek 

tilidagi  xotin  leksemasining  shakl  etimoni  qatun,  ma'no  etimoni  esa  «yuqori 

martabali kishining umr yo'ldoshi» bo'lgan. Hozir bu so'zning ma'nosi kengaygan; 

u «biror erkak kishining umr yo'ldoshi»ni va umuman «ayol»ni ham anglatadi,

2

  b) 


bugun so'zining shakl etimoni «bu kun» so'z birikmasidir, ammo ma'no etimoni esa 

«so'z  borayotgan  paytda  kechirilgan  yoki  kechirilayotgan  kun»  haqidagi  axborot; 

d) qishloq leksemasining shakl etimoni «qыshlag’»dir, u quyidagi morfemalardan 

tarkib topgan: qыsh (fasl) + la (fe'l yasovchi) +g' (ot yasovchi). Keyinchalik etimon 

tarkibida fonetik o'zgarishlar yuz bergan: qыshlag'> qыshlaq>(«g'» undoshi «q»ga 

o'tgan)>qishloq («a» unlisi «o»ga o'tgan, «ы» unlisi qattiqlik belgisini yo’qotgan),

3

 

bu  so'zning  ma'no  etimoni  esa  «aholi  yozda  dalalarga  ketib,  qishda  qaytib  kelib 

yashaydigan joy» ma'nosidir. Hozir bu ma'no kuchsizlanib, sezilmas holga kelgan, 

so'nib qolgan. 

Ba'zan  bir  necha  til  so'zlarinig  etimoni  bitta  bo'ladi.  Buni  qadimgi  hind 

tilidagi  sakkxara  so'zi  taqdirida  ko'rish  mumkin:  u  shakar  (o'zbekcha,  forscha), 

                                                           

1

 Bobur Zahriddin Muhammad. Asarlar. Uch jildlik. 2-jild.  Boburnoma.-T.: “Badiiy adabiyot”, 1965, 207-b.  



2

 Qarang: Rahmatullayev Sh. O’zbek tilining qisqa etimologik lug’ati. 4-qism. –T.: “Universitet”, 1999, 8-b. 

3

 Rahmatullayev Sh. Ko’rsatilgan lug’at. 105-196-b. 




sheker  (turkcha),  suker  (nemischa),  sukor  (ukraincha),  sukkar  (arabcha),  saxar 

(ruscha),  sakxaron  (yunoncha),  syukr  (fransuzcha),  sugar  (inglizcha)  leksemalari 

uchun  «poydevor»  bo'lgan;  bu  so'z  (etimon)  qadimgi  hind  tilida  «shag'al»,  «yirik 

qum» ma'nolarini anglatgan, keyinchalik, u metafora yo'li bilan ma'no ko'chirilishi 

asosida  «shirin  ta'mli  qumsimon  modda»,  «qumsimon  shirinlik»  ma'nosiga  ega 

bo'lgan.  Demak,  sakkxara  so'zining  «yirik  qum»  ma'nosi  yuqorida  keltirilgan 

barcha so'zlar uchun ma'no etimonidir. 

Etimon  vazifasini  bajargan  barcha  so'zning  shakli  va  ma'nosi  turli  omillar 

ta'sirida  ko'pincha  o'zgarib  ketadi,  bu  hol  uning  asl  «nusxa»si  va  «ma'no»sini 

xiralashtirib  qo'yadi,  ularni  aniqlash  va  tiklash  ishlarini  qiyinlashtiradi.  Hozirgi 




Download 442,15 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   99




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish