Хожибойга ma'ruza

 

                                

 

Terminlar 

Terminlar  fan,  texnika,  adabiyot,  san'at  va  boshqa  sohalarga  oid 

ixtisoslashgan,  qo'llanishi  muayyan  soha  bilan  chegaralangan  tushunchalarni 

ifodalaydigan  nominativ  birliklardir:  gulkosa,  shona  (botanikada),  to'rtburchak, 

kvadrat  (geometriyada),  ega,  kesim  (tilshunoslikda),  qofiya,  turoq,  vazn 

(adabiyotshunoslikda) kabi. 

Terminlarning  ifoda  plani  so'zga  (hujayra,  to'qima)  yoki  turg'un  birikmaga 

(o'q  ildiz,  popuk  ildiz)  teng  bo'ladi.  Har  ikki  ko'rinishda  ham  termin  leksema  deb 

hisoblanadi, bunda uning nominativ birlik ekanligi e'tiborga olinadi.

1

  

Terminlarning  mazmun  planida  muayyan  soha  tushunchalari  ifodalangan 

bo'ladi:  Masalan,    boshoq  terminining  mazmun  planida  «poya  uchida  o'sadigan 

to'pgul yoki to'pmevaning bir xili» tushunchasi ifodalangan. 

Shaklan so'zga teng termin aslida leksemaning o'zidir, chunki u ko'pincha til 

sistemasida  mavjud  bo'lgan  yoki  shu  tilning  so'z  yasalish  modellari  asosida 

shakllangan  leksemaning  terminlashishi  natijasida  yuzaga  kelgan,  natijada 

terminning ifoda plani ham, mazmun plani ham leksema bazasiga tayanadi. Qiyos 

qiling:  tish  (leksema:  «odamning  tishi»,  «hayvonlar  tishi»)-  tish  (termin: 

«odamning  tishi»,  «hayvonlar  tishi»).  Bunda  leksemaning  mazmun  plani  (leksik 

ma'nosi)  terminning  mazmun  planiga  (tushunchaga)  tengdir.  Demak,  terminlarda 

ko'pincha leksik ma'no biln tushuncha o'zaro teng bo'ladi. Ba'zi sohalarda leksema 

o'zining  ko'chma  ma'nosida  terminlashib  qolishi  ham  mumkin,  ammo  bu  hodisa 

juda  kam  uchraydi.  Qiyos  qiling:  gul  –botanikada:  «o'simlikning  urchish 

(ko'payish) organi»; gul  –amaliy  san'atda:  «biror narsaga  chizib,  tikib, bosib  yoki 

o'yib  tushirilgan  naqsh,  bezak».  Bu  misollarda  gul  leksemasi  o'zining  bosh 

ma'nosida botanikada, ko'chmma'nosida esa amaliy san'atda terminlashgan. Ammo 

bir sohaning o'zida leksemaning ikkita tushuncha nomi sifatida terminlashishi (ko'p 

ma'noli termin bo'lishi) terminologiyaning izchilligiga xilof bo'ladi. Masalan, urug'  

leksemasi  uzoq  yillar  davomida  ikki  tushunchaning  nomi  bo'lib  keldi:  1) 

«o'simlikning urug'i» (ruscha: sеmya); 2) «turdan katta, oiladan kichik taksonomik 

kategoriya»  (ruscha:  rоd).  Bunday  polisemiya  keyigi  yillarda  taksonomik 

kategoriya  ma'nosidagi  urug'  terminining  turkum  termini  bilan  almashtirilishiga 

sabab  bo'lgan.  Ba'zan  termin  ommalashib,  umumtil  birligiga  aylanib  qoladi. 

Xususan,  radio,  televizor,  telefon  so'zlari  ham  ma'lum  soha  terminlari  sifatida 

yuzaga kelgan, ammo hozirgi paytda bu terminlar ommalashib, barchaning nutqida 

                                                           

1

 Кодухов. В. И. Введение в языкознание.-М.: “Просвещение”. 1979. С. 184 

---

qo'llanadigan,  barchaga  tushunarli  bo'lgan  so'zlarga  aylangan.  Bu  hodisa 

tilshunoslikda determinlashish deyiladi. 

               Tekshirish savollari va topshiriqlar 

1.

 

Sema va semema haqida ma'lumot bering. 

2.

 

Semalar ma'no xususiyatiga ko'ra qanday turlarga bo'linadi ? 

3.

 

Atash (denotativ) semalari nima ? Ifoda va mazmun semalari-chi ? 

4.

 

Ideografik  semalarning  integral  va  differensial  semalarga  bo'linishini 

tushuntiring. 

5.

 

Termin, uning ifoda va mazmun planlari haqida ma'lumot bering. 

6.

 

Terminlarda  leksik  ma'no  bilan  tushunchaning  teng  kelish  holatlarini 

tushuntiring. 

                 Tayanch tushunchalar